O’zbekiston tarixi kafedrasi о‘zbekiston tarixi fanidan

5. O‘zbek xalqi etnogenezi.
O’zbek xalqining kelib chiqishi (etnogenezi) nihoyatda murakkab va juda uzoq tarixga ega bo’lgan jarayondir. Bu sohada fan hozirgi kunga qadar ma‘lum yutuqlarga erishgan. Xususan, Farg’ona vodiysidagi Selung’ur va Surxondaryodagi Teshiktoshdan topilgan qadimgi ajdodlarimiz qoldiqlari O’zbekistonning Afrika va Old Osiyo hududlari bilan bir qatorda, hozirgi zamon odamlarining paydo bo`lishi jarayoni yuz bergan hudud tarkibiga kirishi fanda uzil-kesil isbotlangan. Ayrim olimlar tomonidan bildirilgan Markaziy Osiyo, jumladan, O’zbekiston qadimiy davrlardagi mongolid irq shakllangan hududga kiradi, degan fikrning ilmiy asossizligini tasdiqladi. O’zbek xalqining kelib chiqishi tarixini o’rganish qancha uzoq ya‘ni eng qadimgi davrlardan boshlansa, shunchalik uning tarkibida hozirgi kunga qadar saqlanib kelinyoetgan irqiy va etnik unsurlarning xalq tarkibiga kirgan davr va uning nisbiy miqdori to’g’risida kengroq fikrga ega bo’lamiz. Keyingi davrda o’tkazilgan tadqiotlarda, Markaziy Osiyoda, jumladan hozirgi O’zbekiston hududida yashagan ibtidoiy aholining antropologik jihatdan yevropeid irqining janubiy yoki O’rta Yer dengizi pushtiga yaqin ekanligi isbotlangan. O’zbeklarning janubiy yevropeid irqining o’ziga xos pushti ekanligi janubiy O’zbekistonda kashf etilgan. Markaziy Osiyodagi eng qadimiy muste davriga oid paleolit bolaning Teshiktoshda topilgan suyak qoldiqlari orqali isbotlash mumkin. mazkur irqqa uxshash tiplarning O’rtaer dengizi, Old va Janubiy Osiyoning ayrim rayonlarida topilishi diqqatga sazovordir.O’zbek xalqiga xos Markaziy Osiyo ikki daryo oralig’i irqining shakllanish davri, makoni tarixi masalalarida fanda yaqin-yaqingacha yagona fikr yo’q edi. Bir guruhi olimlar bu irq bundan 6-8 ming yil ilgari, ikkinchi guruhi mutaxassislar 3 ming yil ilgari shakllangan desa, uchinchi guruhi olimlari esa, XVI asrlarda shakllandi deb hisoblar edilar. Antropologik izlanishlar natijasida mualliflar ikki daryo oralig’idagi irqning shakllanishi, juda boy antropologik ma‘lumotlar asosda, bundan 2200-2300 yil ilgari boshlanganligini isbotlaydilar. Qator ilmiy asarlarda o’zbek xalqining shakllanishida bir qator muhim davrlar sanab o’tilgan. Bula r qatorida Ahamoniylar, Iskandar Zulqarnayn, Arab halifaligi, mo`g’ullar istilosi tilga olinadi. Markaziy Osiyo, jumladan, O’zbekiston xalqlari madaniyatiga, tiliga, turmush tarziga,tabiiyki, ta‘sirini o’tkazgan. Ammo bu yurishlarning xalqlarni irqiy va etnik tarixiga ta‘siri o’ta kam bo’lganligini alohida ta‘kidlash kerak.
A ntropologik nuqtai nazardan qaraganda, ular "xalq qonini" yoki genetikasini tubdan o’zgartira olmaganlar, o’zgartirishlari ham mumkin emas edi. Chunki hech qachon kelgindilar aholidan ustun bo’lishi mumkin bo’lmay, balki ko’p sonli aholi tarkibiga singib ketgan. aholi, xususan O’zbekiston hududida, barcha tarixiy davrlarda (maxsus antropologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha) xalq kelgindi aholidan hamisha ustun bo’lgan. Bu masalaga Birinchi Prezident I.A.Karimov tarixchi olimlar bilan uchrashuvda aniq va ravshan hamda mutlaqo inkor etib bo’lmaydigan nuqtai nazarini bildirib, fikrimizcha oxirgi nuqtani qo’ydi.
O’zbek xalqining etnik shakllanishi tarixi asosan uchta tarixiy davrga bo’linadi. Birinchi davr: Miloddan avvalgi birinchi ming yillikdan milodiy usha asrgacha bo’lgan davrni ichiga oladi. Mil.avv. asrlarda Markaziy Osiyo dasht mintaqalarida hozirgi o’zbek xalqiga xos antropologik qiyofa shakllana boshlagan. Bu esa fanda yaqingacha keng tarqalgan fikrlar, ya‘ni o’zbeklarga xos Markaziy Osiyo ikki daryo oralig’i irqi, avvalo Volga daryosi bo’ylarida va O’rolda sarmot qabilalari tarkibida shakllanib tarqaldi, degan yoki bir irk Baykal quli atrofida va Mug’uliston cho’llarida shakllanib, tayyor holda aholiga irkini tarqatdi, degan fikrlardan voz kechishni taqoza etadi. Tadqiqitlarga ko’ra, Xorazm, Baqtriya, So`g’diyona, Parkana, Tohariston, Choch hududlarida o’troq va ko’chmanchilik bilan shug’ullanib kelgan ajdodlarimizning turmush tarzi bir biriga chambarchas bog’liq bo’lganligi aniqlangan. Shu hududlarda asrlar davomida yashab kelgan massagetlar, saqlar, xorazmiylar, bahtarlar, so’g’diylar, toharlar, davonliklar o’zbek xalqining asosini(etnogenezini) tashkil etadi. Olib borilgan tadqiqotlar o’zbeklarga xos antropologik qiyofa, dastavval, Sirdaryoning o’rta xavzasi tumanqarida ya‘ni Toshkent vohasi, Farg’ona vodiysi, qisman Xorazmda va janubiy Qozog’istonning Chimkent viloyati, Yettisuv mintaqasida mil.avv. I ming yillik oxirida shakllana boshlanganligi aniqlandi. Mil.avv. III-II asrlarda bu aholi bir necha yo’nalishda Markaziy Osiyoning markaziy va janubiy viloyatlariga kirib borgan. Bu antropologik tadqiqot natijalari yozma manbalarda ma‘lum bo’lgan xalqlarning janubga yurishi va yunon-Baqtriya davlatining tor-mor etilishi va Buyuk Kushon saltanatining barpo bo’lishi davriga mos keladi.
O’zbeklarning kelib chiqishi qadimdan tarixda saklar, massagetlar, toharlar nomi bilan mashhur bo’lgan va qadim-qadim zamonlarda Markaziy Osiyo hamda uning tevarak atrofida ko’chib yurgan xalqlarga, Sug’d, Xorazm, Baqtriya,Parkana (Farg’ona) va Shoshning qadimiy xalqlariga borib taqaladi. ushanda ular yashab turgan voha nomi bilan sug’diylar, xorazmiylar, baqtriyaliklar, parkanaliklar, toshkentliklar deb atalib, tarixda qolgan. O’zbek va tojikning xalq bo’lib shakllanishida mil.avv. birinchi ming yillikning oxirlari va milodiyning dastlabki asrlarida Jayxun va Sayxun oralig’iga ko’chib o’tgan bir qator turkiyzabon xalqlar va jayxunning Janubidan ko’chib o’tgan fors tilida so’zlashuvchi qabilalar, shuningdek VI-V asrlarda bu yerga shimol tarafdan ko’chib o’tgan xionit, kidarit va eftalit deb ataluvchi xalqlar va nihoyatda,VI-VII asrlarda Markaziy Osiyoda hukmronligini o’rnatgan G’arbiy Turk hoqonligining turkiyzabon xalqi katta rol o’ynadi.
Akademik Ahmadali Asqarov qadimgi yozma moddiy madaniyat manbalarini qiyosiy o’rganish natijasida o’zbek etnogenizining boshlang’ich nuqtasi so’ngi bronza davriga borib taqalishini asosladi. “Bugungi kunda olib borilgan tadqiqotlarga ko’ra” deb yozadi A.Asqarov,- o’zbek xalqi etnogenizining boshlang’ich nuqtasi so’ngi bronza davri deb e`tirof etilgan uning uzil-kesil shakillanishi milodiy XI-XII asrlarda yuz berdi. Hozirgi O’zbekiston hududlarida qadimdan yashab kelayotgan o’zbek xalqining ajdodlari ikki til – turkiy va eroniy tillar turkumidagi qabila va ellatlar bo’lib ularning uzoq yillar davomida aralashuvi, qorishuvi jarayonida XI-XII asrlarga kelib o’zbek elati xalq bo’lib shakillanib, shundan so’ng etnik tarixi boshlandi. O’zbek etnogenizining paydo bo’lish va rivojlanish bosqichlari Ahmadali Ashirov, Asror Kalomovlar tomonidan ham olib borilgan.
Turon nomi bilan atalgan mamlakatimiz hududlarida o’troq va chorvador hayot kеchirgan qadimiy avlodlar So’g’d, Xorazm, Baqtr, Parkana va Tohariston nomlari ostidagi voxalarda yashaganlar. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub so’g’diy, xorazmiy, shak va tohar tillarida muloqotda bo’lganlar. Bu xalqlar janubda forsiyzabon Ajam xalqi, shimolda esa turkiy tilda so’zlashuvchi o’troq va chorvador xalqlar va etnik guruxlarning doimiy ta'sirida bo’lganlar. Miloddan avvalgi I ming yillikning o’rtalarida va ayniqsa milodning V—VIII asrlarida shimoldagi turkiy qabilalarning (bu xalqlar u davrlarda xununlar dеgan umumiy nom bilan atalganlar) O’rta Osiyo hududlariga kirib kеlish jarayoni kuchayadi. Ular mahalliy xalqlar bilan aralash-quralah yashash jarayonini o’z boshlaridan kеchiradilar, bu xalqlarga til jihatdan ta'sir o’tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib boradilar. VII—VIII asrlarda O’rta Osiyodagi turkiy aholining asosiy qismi Chu, Yettisuv, Shosh, Farg’ona vodiysi, Zarafshon va Qashqadaryo voxalarida yashaganlar. Yozma manbalarda bu hududlar VII asrda Turkiston dеb nomlangan. Ilgarigi mavzularda qayd etilganidеk, o’troq turmush sharoitini kеchirgan mahalliy xalqlar ham asosiy kasbi chorvachilik bo’lgan turkiy xalqlarga o’z ta'sirlarini o’tkazganlar. Ammo til nuktai nazaridan turkiy xalqlarning ta'siri shu qadar kuchli bo’lganki, arablar bosqini arafasida Movarounnahr va Xorazmning tub yеrli aholisi turkiylashib bo’lgan edi.
O’zbek xalqining etnik shakllanishidagi ikkinchi muhim davr- bu IX-XII asrlar hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyoda, jumladan O’zbekistonda, hozirgi o’zbeklarga xos qiyofa aholining asosiy qismini tashkil etgan. Ilgarilari bu jarayonni faqat XI-XII asr etnik jarayonlari bilan bog’lab ko’rilgan.keyingi yillardagi topilgan shu davr materiallarini ikki tarixiy davrga ya‘ni IX-X va X-XII asrlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb hisoblanmoqda. IX asrda O’zbekiston hududida, tadqiqotlar natijaga qaraganda, aholining antropologik qiyofasida keskin o’zgarishlar yuz bergan. Bu o’zgarishlar arxeologik qazishmalar natijasida ham kuzatilgan. O’zbeklarning elat sifatidagi shakllanish davri fanda XI-XII asrlar bilan izohlanib kelinar edi. Tadqiqot natijalari bu jarayonni IX-X asrlarga oid deyilishiga asosdir. Akademik Karim Shoniyozovning ta`kidlashicha IX-X asrlarda siyosiy hokimiyat Forsiyzamon Samoniylar qo’loda bo’lsa ham, Movarounnahrning shimoliy, shimoliy- sharqiy va shimoliy- g’arbiy mintaqalarida o’zbek elatining turkey asosi ko’rinib turgan edi. Bu turkiy etnik asosining qarluqchigil lahchasi g’arbiy qorahoniylar davlati doirasida jonli o’zbek tili sifatida boshqa turkiy lahjalardan ajralib chiqadi.
O’zbeklarning etnik tarkibi IX-XII asrlarda boyidi va takomillashdi. X-asr oxiri- XI asr boshlarida qoraxoniylar bilan birga Oltoy, Yettisuv va Sharqiy Turkistondan Movarounnahrga ko’chib kelgan bir talay turkiyzabon qabilalar o’lka aholisining etnik jihatdan takomillashuviga ta‘sir qildi. Qoraxoniylar davrida o’zbek tiliga asos bo’lgan qorluk-chig’il lahasi rivojlandi va yozma adabiyot darajasiga ko’tarildi va ushbu lahja o’zbek halkining umumiy tiliga aylandi. Yusuf Xos Xojibning " Qutadg’u bilik", Mahmud Qoshg’hariyning " Devonu lug’atut-turk", Xoja Ahmad Yassaviyning "Xikmatlar" asarlari shu davrning ajoyib mahsulidir.
XIII asrda Movarounnahr va Xorazmga bostirib kеlgan mo’g’ullar o’lka taraqqiyotiga juda katta salbiy ta'sir ko’rsatganlar. Biroq Chingizxon qo’shini tarkibida mo’g’ullar bilan bir qatorda juda ko‘plab turklar va turklashgan mo’g’ullar ham bor edi. Jazoirlar, qurlovutlar, burkutlar, mang’itlar, qo’ng’irotlar, barloslar, sulduslar, boyovutlar, bahrinlar ana shular jumlasidandir. Bu qabilalar, shak-shubhasiz, o’zbеk xalqining etnik tarkibini yana ham boyitadilar. Ammo to XV asrga qadar ular “o’zbеk” nomi atamasi bilan yuritilmagan, balki Turk dеb yoki qabilalar nomi bilan atalganlar. XV asrdan e'tiboran Dashti Qipchoqda yashab kеlayotgan “o’zbеk” nomi Movarounnahr va Xorazm etnik dunyosiga kirib kеldi va bu nom kеyinchalik butun bir millatning nomi bo’lib qoldi. Aytmoqchimizki, Dashti Qipchoqda yashab kеlgan ko’chmanchi chorvador turkiy o’zbеk qabilalarining nomi Movarounnahr va Xorazmda qadim zamonlardan bеri yashab istiqomat qilib kеlayotgan sartlar va barcha turkiy xalqlarga nisbatan qo’llaniladigan bo’ladi. «O’zbеk» atamasi kеyinchalik mahalliy xalqlar o’rtasida istе'molda kеng tarqalgan «sart» atamasini ham muomaladan surib chiqaradi.
«Sart» so’zining ma'nosi turli davrda mazmunan boyib borgan. Masalan, «sart» dеganda dastlab savdo axli tushunilgan, so’ng hunarmand va dеhqonlar ham sart dеb atalgan. Sart, umuman yеrli, o’troq aholi bo’lib, turkiylashgan so’g’diylar, xorazmiylar edi.
O`zbek xalqining etnik shakllanishida uchinchi davr - XV asr oxiri- XVI asr hisoblanadi. Bu davrda siyosiy va iqtisodiy jihatdan ancha bo`shashgan, Markaziy Osiyoda hokimva podsholar orasidagi taxt talashishlar, xalq ommasining og’ir axvolga tushib qolishi, qo`shni ko`chmanchi o`zbeklarga qo`l kelgan edi. Temuriylar sulolasining oxirgi hokimlari, jumladan Farg’ona hokimi Bobur va Xirot hokimi Husayn Boyqarolar Dashti Qipchoqdan kelgan qudratli Shayboniyxon boshchiligidagi ko`p sonli qo`shinlar oldida ojizlik qiladilar. Shunday qilib, hozirgi O’zbekistonning Zarafshon, Surxondaryo va Qashqadaryo vodiylarida,Xorazm vohasi va boshqa rayonlarda Shayboniyxon bilan kelgan, "o`zbek" nomli turkiy tildagi qabilalar ham o`rnasha boshlaydi, aholi bilan aralashib ketadi.Ular yangi zamindor (feodal)larni barpo etib, ko`pyerlarni zo`rlab musodara qilib olganlar, temuriylar to`plagan barcha boyliklarni qo‘llariga kiritganlar. O`sha davrda adabiy va tarixiy asarlar, xususan, "Shayboniynoma", "Nusratnoma", "Abdullanoma", "Alpomish" kabi asarlar o`zbek tilida keng tarqadi.
"O`zbek" atamasi ilmiy jihatdan hali to`liq aniqlanmagan. Dastlab bu so`zni arab muallifi Usam ibn Munkiz (XII asr oxirlari) asarlarida uchratamiz. Keyin Rashididdin solnomalarida Jaloliddinning harbiy navkarlaridan biri "o`zbek" ismi bilan tilga olinadi. Atoqli tarixchi Hamdullox Kazviniy (XV asr) Oltin o`rda xoni O`zbekning lashkarlarini "o`zbeklar" deb nomlaydi, tegishli o`lkani esa "Mamlakati o`zbek" deb ataydi. Nizomiddin Jomiy va Sharafuddin Ali Yazdiylar o`zbeklarni Oltin o`rda nomi bilan bog’lik degan fikrni bildiradilar.Boshqa manbalarga qaraganda, XV asr oxiri-XVI asr boshlarida Abulxayrxon va uning nabirasi Shayboniyxon qarmog’ida barcha qabila va elatlar birikmasiga umuman" o`zbeklar" deb nom berilgan Abulg’ozining "Shajarai turk" asarida yozilganidek, Oq O`rda podshosi To`qtaguxon o‘lgandan so`ng o‘n uch yoshli o‘g’li O`zbekxon taxtga kelgan. U ota - bobosining dasturi bilan elni zabt etib, har kimni martabasiga loyiq xurmat qilib, inomlar bergan. "Barcha xalq uch soxibi davlatning sababinidin sharofi - islom musharraf bildilar,andin so`ng barcha Juchi elin o`zbek eli dedilar" (Abulgozi "Shajarai turk"). Birinchi Prezident I.A.Karimov bir guruhi tarixchi olimlar, ziyolilar bilan bo`lgan suhbatda o`zbek nomining qachon paydo bo`lganligi to`g’risidagi masalani qo`ydi. "Sovet tarixshunosliklarning yozishicha"-, dedi Birinchi Prezident I.A.Karimov, - XVI asrda bizning zaminimizni qipchoq xonlari ishg’ol qilgandan keyin o`zbek nomi paydo bo`lgan emish. Axir, biz Movarounnahr deb ataydigan ikki daryo oralig’ida ungacha ham xalq yashagan-ku!" Biz sovet zamonidan qolgan bu aqidani qabul qilsak, millatimiz tarixi mana shu navbatdagi bosqinchilar davridan boshlangan degan, noto`g’ri xulosa kelib chiqmaydimi? Unda bizning necha ming yillik tariximiz qaerda qoladi? Samarqnad ham, Xiva ham, Buxoro ham o`zbeklarini ekan, bu yerlarda o`zbek davlati bo`lgan ekan, nega endi tariximizni XVI asrdan, kimdir kelib-ketib, nomini qoldirib ketgan davrdan boshlashimiz kerak? Ungacha ham bu yerda o`troq xalq yashagan-ku! Bu yerda ana shu o`troq xalqning madaniyati bo`lgan-ku! Kim kelmasin, masalan, mo`g’ullar kelgan XIII asrning 20 yillaridan XIV asrning 70- yillariga qadar hukmronlik qilganlar va ularning madaniyati madaniyatga singib ketgan. bunda xalqning madaniyati, albatta, asos bo`lgan, ustunlik qilgan. "Biz xalqni nomi bilan emas balki madaniyati, ma‘anaviyati orqali bilamiz, tarixning tag- tomirigacha nazar tashlaymiz". XVI-XIX asrlar davomida O`zbeklarning etnik shakllanishi davom qilib,o’zlarining urug’-qabilaviy nomlarini to bizning asrimiz boshlarigacha saqlab kelganlar. Ular nafaqat etnik jihatdan, balki turmush tarzi uning ijtimoiy tuzumi bilan o`zaro bir oz farq qilganlar. Ayrim o`zbek qabilalari o`troq dehqonchilikka to`la o`tmagan ko`chmanchilik xo`ligi turmush an‘analarini saqlab yarim o`troq holatda yashaganlar. Ular tillaridagi (she‘vasidagi) farq jihatdan ancha ajralib turganlar. Ammo Turkiston o`lkasi va o`zbek xonliklari rus mustamlakasi tufayli jahon kapitalistik munosabatlari girdobiga tortila boshlanadi. Shu davrda asta- sekin milliy uyg’onish kurtak ota boshlaydi. Milliy burjuaziya paydo bo`ladi. Ular o’zlarining bo`lmish jadidlar orqali milliy g’urur xis-tuygular, an‘anaviy turmush tarzi va madaniyati uchun jiddiy kurash boshlaydilar.chor hokimiyatining mustamlakachilik siyosati mazkur jarayonga tusiq bo`lib,o`zbek elining jahon mikyosidagi ijtimoiy-madaniy taraqqiyot yiliga chiqishini cheklab quyadi.Butun Markaziy Osiyoning chorizm davrida sun‘iy ravishda Turkiston general gubernatorligi, Xiva xonligi va Buxoro amirligiga belgilanganligi ham elatlarning shu jumladan o`zbeklarning milliy birligiga jiddiy to`siq bo`ldi.
XX asr boshlarida kelib hozirgi O’zbekiston hududi 2,8 mlnga yaqin o`zbeklar yashagan bo`lib, shulardan taxminan 82 foizi qishloqlarda 18 foizi shaharlarda joylashgan. Shuni alohida qayd qilish lozimki, o`zbeklarning ancha qismi qo`shni mamlakatlarda yashab, o’zlarining etnik hususiyatlarini saqlab qolganlar. Shurolar istibdodi davrida O`rta Osiyoda "milliy-davlat chegaralash" o`tkazildi. Bu jarayonda jiddiy siyosiy xato-kamchiliklarga yo`l qo`yildi, Turkiston o`lkasi hududiy va etnik jihatdan yanada parchalanib ketdi.