O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

Yer egaligi. 
Xonlikning asosiy boyligi yer hisoblanardi. Bu yerlar sug‘oriladigan 
(axya) va sug‘orilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. Egalik shakliga ko‘ra, Xiva 
xonligining yerlari ham uchga bo‘lingan:
 
1. Davlat yerlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy yerlar). 3. Vaqf yerlari. 
Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar, 
savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan. 
Amaldorlarning yerlari 2-3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va uning qarindoshlari 
undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik qilishgan. Qolgan yerlar davlat 
ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat yerlarida va xususiy mulk 
yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar. 
Davlat yerini ijaraga oluvchilar 
bevatan,
xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar 
koranda,
vaqf yerlarini ijaraga oluvchilar esa 
vaqfchi
deb atalgan. 
Xonning qarindoshlari o‘z xususiy yerlaridan davlatga soliq to‘lamas edilar. 
Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod etilgan 
edilar. Biroq soliqni bu yerlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni mehnatkashlar 
to‘lashgan. 
Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu bois 
Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor 
ko‘li yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod 
kanallari qurildi. Bu tadbirlar yerlarni sug‘orish holatini yaxshilashga ko‘maklashdi. 
Qishloq xo‘jaligi. 
Xonlik aholisi, asosan, qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullangan. 
Dehqonchilik va u bilan bog‘liq bo‘lgan chorvachilik qishloq xo‘jaligining ikki 
asosiy sohasi edi.
 
Dehqonchilikda g‘alla, paxta va poliz mahsulotlari yetishtirish yetakchi o‘rin 
egallagan. Ekinzorlarning yarmidan ortig‘ida g‘alla yetishtirilgan. G‘allachilikda 
kuzgi bug‘doy ekish yetakchi o‘rin egallagan. Dehqonlarning don ekinlaridan mo‘l 
hosil olishlariga hatto chet elliklarning ham tan berganligiga tarix guvoh. 
Chunonchi, Xivaga kelgan yevropalik sayyohlardan biri aytgan quyidagi so‘zlar 
manbalarda saqlanib qolgan: 
“Men Germaniyaning o‘zida dalada ishlovchilarning 
Xivadagidek mirishkorligini ko‘rmaganman“.
Don ekinlari ichida jo‘xori ekish 
bug‘doydan keyin ikkinchi o‘rinda turgan. Sholi esa, asosan, suv ko‘p hududlarda 
yetishtirilgan. Ekinzorlarning 1/5 qismida paxta yetishtirilgan. 

---

106