O‘zbekiston respublikasioliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
1.8-rasm
Bir zondli usul bilan с(x) ni avtomatik o’lchash sxemasi: V-zond tezligi, KT-
katod takrorlagich, K-kuchaytirgich, Ў Ё-o’zi yozgich.
 
Bir zondli usulni yarimo’tkazgich monokristallarining kchik sohalaridagi 
nuqsonlarni o’rganishga qo’llashda zond V-tezlik bilan sirt 
bo’ylabharakatlanadi.Zond bilan kontaktlardan biri orasidagi paydo bo’lgan 
kuchlanishni differensiallovchi RC zanjirga beriladi.Shu sababli kondensatordan 
o’tayotgan tok unga tushayotgan kuchlanishning hosilasiga proporsional: 

---

 
= C
(1.16) 
Differensiallovchi zanjirning doimiy vaqti 
ῖ
= RC etarli kichik bo’ganda R-
qarshilikka tushgan kuchlanish
(1.17) 
ifoda bilan aniqlanadi.O’ziyozar asbob bilan qayd qilingan R qarshilikdagi 
kuchlanish solishtirma qarshilikkga proporsanal bo’lib r ning namuna buyicha 
taqsimotiniko’rsatadi.Usulning 
nobirjinslilikni 
qayd 
qilish 
qobilyati 
qo’zg’aluvchan zond diametriga, uni qo’zg’alish tezligiga, V ga asboblarning 
sezgirligiga hamda RC –zanjir diametriga bog’liq. Bir zondli usulda o’tacha 
solishtirma qarshilik zond bilan namuna kontaktlashish yuzasiga mos keladi, 
bundan ko’rinadiki, bir jinsli bo’lmaganlikning eng kichik ko’lami zondning 
kontaktlashish diametri d dan oshmaydi. O’lchash chizmasining inersionligi ikki 
doimiy vaqtning eng kattasi bilan aniqlanadi:zanjirning doimiy vaqti 
dir. Bu 
kattaliklar zondning surilish tezligini chegaralaydi. Har bir doimiy vaqt RC 
= yoki d –masofani zond o’tish vaqtidan kichik bo’lishi kerak : 
> RC va > (1.18) 
Bunday holda yarimo’tgkazgichning kontakt qarshiligi kichik va zond 
harakatlanganda o’zgarmaydi deb faraz qilingan. Haiqatda, agar kontakt qashiligi 
faqat kontaktning tarqalgan qarshiligi bilan aniqlansa,u holda radiusi 10 mkm 
bo’lgan kontakt uchun solishtirma qarshiligi 100 Om sm bo’lgan namunada 
kontakt qarshiligi 20 kOm ga etadi. Zond namuna bo’ylab harakatlanganda
ko’chish qarshiligi, zond bilan yarimo’tkazgichning har bir nuqtada 
kontaktlashish yuzasining o’zgarishi tufayli kuchli o’garishi mumkin. Bunda 
chizma bir vaqtda solishtirma qarshilikning namuna bo’yicha taqsimlanishini va 
kontakt qarshiligining tebranishini qayd qiladi, natijalar esa qaytarilmaydi.
Kontakt qarshiligini to’g’ri o’lchashning zaruriy sharti

---

 
>>
+
bo’ladi. 
- qayd qiluvchi qurulmaning to’la kirish qarshiligi, 
-kontaktning 
qarshiligining o’zgarishi. Shuni takidlash kerakki, bir zondli usul bilan 
o’zgarmas va o’zgaruvchan toklarda solishtirma qarshilikni o’lchash mumkin.
O’zgaruvchan tok bilan o’lchashda zonddan kuchlanish oldin ajratuvchi 
kondensator orqali katodli takrorlash qurulmasiga beriladi (bunda katta qarshilkni 
kirish signalini kichik qarshilikli chiqish signaliga amplitudasini o’zgartirmay 
aylantirib beradi), so’ng signal to’g’rilanadi va defferensiallovchi zanjirga 
beriladi. Bu usul bilan namunalarda solishtirma qarshilik 250 Om.sm gacha 
bo’lgan oraliqda o’lchanganda, xatolik 5% dan oshmaydi. Solishtirma qarshiligi 
katta bo’gan namunalarni o’lchashda kontakt qarshiligi oshishi bilan bog’liq 
xatolik paydo bo’ladi.
Bu usul bilan solishtirma qarshilikni o’lchashning quyi chegarasi uning 
qizishi bilan cheklangan va 0,005 Om.sm tartibidadir. Qo’zg’aluvchan zond 
sifatida qattiq materiallar (masalan, karbid-kremniy) simlari hamda diametri 2mm 
li dumalaydigan po’lat shardan yasalgan zond manipulyatori ishlatiladi.