K
2
kontakt orasidagi namuna qismining qarshiligi. R
k1
, R
k2
, R
з1
va R
з2
-
qarshiliklar metall-yarimo’tkazgich chegarasida oksid qatlamni va patensial to’siq
qatlamni hosil bo’lishi bilan paydo bo’lishi mumkin.
Kichik yuzali metall zond
bilan yarim o’tkazgich kontaktlashganda qarshiligi katta bo’lmagan qatlam hosil
bo’lmasa ham kontakt
1.5-rasm.
Ikki zondli usul bilan solishtirma qarshilikni o’lchashda
namunaning ekvivalent sxemasi
qarshiligi katta bo’ladi.Zondlar zanjirida Krixgof qoidasiga ko’ra quydagi
ifodani yozamiz:
IR=i
r
(R
з1
+R
з2
+R+R
r
)+U
n
(1.11)
Bu yerda R
r
- galvanometrning ichki qarshiligi, i
r
–undan oqayotgan tok. (1.11)
formuladan ko’rinadiki, patensiometrdagi kuchlanish va namunaning zondlar
qismiga tushayotgan kuchlanish (IR) dan R
з1
, R
з2
, R, R
r
-qarshiliklarda i
r
- tok
hosil qilgan kuchlanish yig’indisi bilan farqlanadi. I
r
=0 bo’lganda
ulardagi
kuchlanish nolga teng bo’lib, (1.10) formula inobatga olinmaydi. Shunday qilib,
zondlar qarshiligining solishtirma qarshilikka ta’siri kuchlanishni kompensatsiya
usuli bilan o’lchaganda yuqotiladi, chunki o’lchov paytida zondlardan oqayotgan
tok nolga keltiriladi:bu ideal holat to’g’ri keladi.Harqanday asbob zanjirida
tokning yo’qligini qandaydir xatolik bilan ko’satiladi. Qayd qilinishi mumkin
bo’lgan kichik tok i min ga teng.Zondlar zanjiridan oqayotgan tok i
r
< i
r min
bo’ladi,tasodufan i
r
=0 bo’lishi ham mumkin. (1.15) formula bilan aniqlanayotgan
solishtirma qarshilikning xatoligi:
(1.12).
Zondlar qarshiligi solishtirma qarshilik natijalariga tasir ko’rsatmasligi
uchun ularning qarshiligi yig’indisi R
з1
+R
з2
<
r
bo’lishi kerak. R
з1
+R
з2
<
bo’lganda nisbiy xatolik minimum bo’ladi va :
Agar zondlar orasidagi kuchlanish ichki qarshiligi yuqori Om li bo’lgan
(
>
om
) voltmetr -elektrometrlar bilan o’lchanganda
zondlardan oqayotgan
toklarning kichik bo’lish shartini, ya’ni zondlar qarshiligiga tushayotgan
kuchlanishni e’tiborga olmasa bo’ladigan sharoitni taminlash mumkin.
Bu holda
voltmetr bilan
U
v
=(1.13)
Kuchlanish o’lchanadi. Bu yerda: R
v
–voltmetrning ichki qarshiligi.
R
з1
+R
з2
<
v
bo’lganda U
v
=IR bo’ladi. Bundan (1.2) formula orqali
solishtirma qarshilik hisoblanadi. Agar kuchlanishni o’lchashda
uni avtomatik
kompensatsiyalamasa ,voltmeter bilan kuchlanishni o’lchash tez bo’ladi. Odatda
yuqori Om li namunalarda solishtirma qarshilikni o’lchashda elektrometrlar
ishlatiladi. Potensiometr ishlatilganda u nol asbobi sifatida qo’llaniladi. K
1
va K
2
kontaktlarning с ni aniqlashga tasiri to’g’risida shuni aytish mumkinki, agar bu
kontaktlar qarshiligi nolga teng bo’lmasa, namunaning umumiy qarshiligi oshadi
va natijada tok kamayadi. Lekin tok ampermetr bilan o’lchangani
uchun u hech
qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Yuqorida ko’rsatilganidek ,agar bu kontaktlardan tok
o’tganda kontakt sohasida zaryad tashuvchilar konsentratsiyasini injeksiya,
ekslyuziya ,ekstraksiya ,akumliyatsiya tufayli o’zgarishiga olib kelsa, solishtirma
qarshilik o’zgarishi mumkin.Konsentratsiya o’zgaradigan soha kengligi zard
tashuvchilarning ikki, uch diffuzion uzunligiga teng bo’ladi,odatda с kichik
elektr maydon kuchlanganligidan o’lchanadi
[5]
.
Zondlarni K
1
va K
2
kontaktlardan (a
1
≥3L) shu masofadan kattaroq bo’lgan
masofada joylashtirib, xatolik paydo bo’lishidan qutilish mumkin. Bu holda
diffuzion uzunlikni kamaytirish mumkin. Konsentratsiyaning o’zgarsh ta’sirini
susaytirish uchun namunada kontakt sohasining sirtiga yirik kukunsimon
moddalar bilan ishlov beriladi, bu bilan sirt rekombinatsiya tezligi oshiriladi.
O’lchov asboblari va qurulmalarni elektr bilan taminlash tarmog’idagi va uni
o’rab olgan atrof fazodagi ekektromagnit maydonlar qurulmada o’zgaruvchan
qo’shimcha (keraksiz) - (parazit) signallar paydo qilishi mumkin. Bundan
o’zgaruvchan signalning o’zgarish davri o’lchov asboblarini qayd qilish vaqtidan
juda kichik bo’lganda, katta chastotali
signalni qayd qilmasligi, o’lchov
asboblarining inersionligi tufayli esa yuqori chastotali signallarni qayd qilmasligi
kelib chiqadi. Lekin bu unday emas. Agar metall yarimo’tkazgich kontakt
chiziqli bo’lmagan volt-amper xarakteristikasiga ega bo’lsa, undan oqayotgan
o’zgaruvchan tokning doimiy tashkil etuvchisi vujudga keladi. Uni o’lchov
asboblari qayd qiladi va o’lchashni qiyinlashtiradi. O’lchanayotgan foydali signal
kichik bo’lgan sari, foydasiz signalni yuqotish qiyinlashadi. Simlarni
ekranlashtirish va tajriba qurulmasini erga ulash bilan
foydasiz signallarni
kamaytirish mumkin. Ikki zondli usul bilan с ni o’lchashda foydasiz signallarni
kamaytirishning samarali usulidan biri 6 rasmda keltirilgan. Bu sxemani
1.4-rasmda keltirilgan sxemadan farqi shundaki, bunda ikkita patensiometr va
ikkita nul indikator bor. Nul indicator sifatida elektrometr ishlatiladi .П
1
va П
2
potensiometrlarda kuchlanishni o’zgartirib, ikki elektrometr Э
1
va Э
2
da nulga
erishiladi.
Bunday holatda П
1
kuchlanish zondlar orasidagi kuchlanishga teng
bo’ladi. Mana shularni bilgan holdagina с aniqlanadi.
