O‘zbekiston respublikasioliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

yarimcheksiz namunaning eletr o’tkazuvchan (a), izolyator (б) 
muhit bilan chegaralangan tomoniga zondlar chizig tik bo’lganda tuzatish 
hisoblash modeli chizmasi. 
5. Tok o’tkazuvchi zondlar bilan yarimo’tkazgich namuna sirti chegarasida 
zondlar kichik radiusli yarimsgar ko’rinishida bo’lishi kerak. 
1.11-rasm. 
Zondlar chizig’i yarimcheksiz namunaning o’tkazuvchan (б) 
izolyator (в) muhit bilan cgegaralangan tomoniga parallel bo’lganda tuzatish 

---

 
funksiyasini hisoblash modeli chizmasi. Solishtirma qarshilikni to’rt zondli 
(kvadrat) usul bilan hisoblash (a)
Shuni eslatib o’tish kerakki, ko’p hollarda yarimo’tkazgich namunalari aniq 
geometrik o’lchamlarga ega bo’ladi va zondlar bilan namuna qirrasi orasidagi 
masofa 
l
zondlar orasidagi masofa tartibi bilan bir qatorda bo’ladi bu tok 
zichligining potensial taqsimotida sferik simmetriya qonunining buzilishiga olib 
keladi. Natijada (1.24) formula bilan aniqlangan solishtirma qarshilikning qiymati 
haqiqiy qiymatdan farqli bo’ladi, ya’ni xatolikka olib keladi. Shuning uchun 
umumiy holda с ning haqiqiy qiymatini topish uchun yarimcheksiz namunalar 
uchun o’rinli bo’lgan (1.28) formulaga namuna o’lchovlariga va zondlarning 
namuna sirtida joylanishiga bog’liq bo’lgan tuzatish funksiyasi (F) kiritiladi va 
(1.24) quydagicha ifodalanadi.
с = 2рSF(l/S) (1.31)
Bazi bir hollar uchun tuzatish funksiyasini ko’rib chiqaylik. 
1.Yarimcheksiz, ya’ni geometric o’lchamlari bir chiziqda joylashgan zonlar 
orasidagi masofadan juda katta bo’lgan namunada (a, b,d >>S) zondlar yotgan 
tekislik namunaning o’tkazuvchan (metal qatlam –Om kontakti) yoki tok 
o’tkazmaydigan muxit (masalan,havo) izolyator bilan kontaktlashgan chegarasiga 
tik va parallel bo’lsin.Brinchi holda zondlarning chetki zondi, ikkichi holda 
zondlar tekisligi namuna chegarasidan l masofada joylasggan (1.10 va1.11-rasm). 
Tuzatish funksiyalarini elektrostatikada keng qo’llaniladigan ko’zguda tasvir 
usuli (методзеркальногоизображения) orqali hisoblanadi. 
Ma’lumki namunaning biror sirti tok o’tkazmaydigan muhit (havo izolyator) 
bilan chegaralangan (kontaktlashgan) bo’lsa (1.10b-rasm), shu sirtda tok 
zichligining, elekrt maydon kuchlanganligining tik (normal) tashkil etuvchisi 
nolga teng bo’ladi. 
=0;
=0 
(1.31a)

---

 
Agar namuna sirti o’tkazuvchan muhit (Om konyakti) bilan chegaralangan, 
shu sirtda uning potensiali nolga teng bo’ladi (11a- rasm): 
ц (0) =0 
(1.31b)
Ko’zguda tasvir usuli bilan tuzatish funksiyalarining analitik ifodasini 
aniqlash uchun namuna sirti qanday muhit bilan kontaktlashganligiga qarab 
(1.31a) (1.31b) shartlarni bajarilishini ta’minlovchi simmetrik joylashtirilgan 
mavhum nuqtaviy tok manbalari joylashtiriladi va potensial zondlar 
kontaktlashgan nuqtalaridagi natijaviy potensiallarini hamda ikki zond orasidagi 
potensiallar ayirmasi (potensial tushuvchi) ni topish kerak bo’ladi.Misol uchun 
eng sodda holni ko’raylik. Zondlar bir chiziqda joylashgan bo’lib, ular orasidagi 
masofalar teng bo’lsin (S
1
=S
2
=S
3
=S). Zondlar (yotgan tekislik) chizig’i tok 
o’tkazmaydigan muhit bilan chegaralangan qirrasiga tik bo’lib, chetki zond 
chegaradan l masofada joylashsin.Namunaning qolgan tomonlari S dan juda katta 
masofada bo’lib, potensial taqsimotiga ta’sir ko’rsatmaydi (1.10-rasm). Bu holda 
qaralayotgan yon sirtidan l-masofaga simmetrik joylashtirilganbir xil ishoraviy 
mavhum nuqtaviy (5 va 6) tok manbalari (1.31a) shartni bajarilishini 
ta’minlaydi.Potensial 2 va 3 zondlarda to’rtta (1,4,5,6) nuqtaviy tok manbalari 
hosil qilgan natijaviy potensiallari 
=
(1.32) 
=
(1.33) 
bo’ladi. Ikki ichki (2 va 3) zondlardagi potensiallar ayirmasi-kuchlanish tushuvi
= 
–
= 
(1+ - +) (1.34) 
ko’rinishni oladi. (1.34) dan solishtirma qarshilikni (1.30) ko’rinishda ifodalasak, 
tuzatish funksiyasi
(1+ - + +)
-1
(1.35) 

---