O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1.Fe`llarning o`ziga xos morfologik xususiyatlari nimalardan iborat ?

2. O`timli va o`timsiz fe`llar nima ? Ular qanday usullarda yuzaga keladi?
3. Bo`lishli, bo`lishsizlik qanday hosil bo`ladi.
4. Fe`l nisbatlari nima? Fe`lda qaysi nisbatlar mavjud?
63 s. FE`LLARNING XOSLANGAN SHAKLLARI

Fe`llar gapda biror gap bo`lgagi vazifasini bajarishga moslashgan xoslangan shakllarga ega. Bu shakllarning mavjudligi uchun fe`llar gapda ega, to`ldiruvchi, aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Fe`lning xoslangan shakllari uch xil.

1. Sifatdosh. 2. Ravishdosh. 3. Harakat nomi.
Bulardan tashqari fe`llarning sof fe`l shakli ham mavjud. Bu shakl buyruq- istak, shart mayli shakllarida kelib, gapda faqat kesim bo`lib keladigan shakldir. Bu shakl boshqa fe`l shakllaridek qo`shimchalar orqali hosil bo`lmaydi. Sof fe`lga tuslovchi qo`shimchalar negizga qo`shiladi: oldim, olding kabi.
Sifatdosh . Predmetning belgisi bo`lgan garakatni bildirib, gapda asosan sifatlovchi - aniqlovchi vazifasida keladigan fe`l shaklidir. Masalan: Imtihon ayni qizigan kunlar edi. (A.Q.) Sifatdosh quyidagi xususiyatlarga ega: a) barcha fe`llar singari o`timli -o`timsiz, bo`lishli - bo`lishsiz va zamon ma`nolariga ega: o`qigan - o`timli, birlashgan -o`timsiz, o`qigan -bo`lishli, o`qimagan - bo`lishsiz, bo`lgan -o`tgan zamon, bo`lajak-kelasi zamon kabi; b) sifatdoshlar tuslanib aniqlik mayliga xos zamon shaklidagi fe`lni hosil qiladi: borganman, kelganman, ko`rganman;
v) sifatdosh gapda otlashib, ot bajaradigan sintaktik vazifalarni bajaradi. Masalan, o`qigan -o`zar (Maqol.)
Sifatdoshlar quyidagicha hosil bo`ladi:
1. Fe`l negiziga -gan (-kan, -qan) qo`shimchasini qo`shish bilan: borgan kelgan, tikkan, yutgan, chiqqan.
2. Fe`l negiziga -digan , -yotgan, qo`shimchalarini qo`shish bilan: boradigan, yozadigan, keladigan, chopayotgan.
3. Fe`l negiziga -r, -ar qo`shimchalarini qo`shish bilan: o`qir, aytar, kelar, uchar kabi.
4. Fe`l negizga - jak (-ajak) qo`shimchasini qo`shish bilan : yozajak, bo`lajak, kelajak.
5. Fe`l negiziga -gusi, qo`shimchalarini qo`shish bilan: kelgusi, borgusi, bilgusi.
6. Fe`l negiziga -vchi, -uvchi qo`shimchalarini qo`shish bilan: to`lovchi, boruvchi, aytuvchi.
7. Fe`l negizi -day qo`shimchasini qo`shish bilan: borday kelday
Sifatdoshlar zamon ma`nosiga ko`ra 3 xil.
1. O`tgan zamon sifatdoshi. 2. Hozirgi zamon sifatdoshi. 3. Kelasi zamon sifatdoshi. O`tgan zamon sifatdoshi fe`li negiziga -dan (-kan, -qan) qo`shimchalarini qo`shish bilan hosil bo`ladi va nutq so`zlanib turgan paytdan oldin bo`lgan harakatning belgisini ifodalaydi. Masalan, Otaqo`zi zo`rma - zo`raki kulgan bo`ldi. (O. Yo) Rayimberdi tog`aning ham o`g`li urushning boshidayoq frontga ketgan.(S.A.)
Hozirgi zamon sifatdoshi fe`l negiziga -vchi, -uvchi, -yotgan qo`shimchalarni qo`shsihs bilan yasalib , nutq so`zlasnib turgan paytda bo`ladigan harakatning belgisini ifodalaydi. Masalan, Tursunboyning shu qalbaki xo`rsinishi Zebixon ko`ksidagi o`sha har narsani kechira oluvchi, har qanday darddan larzaga tushuvchi joyga borib qadalgan edi. (S.A.) Chilonzordagi sarg`ish, qizg`ish, g`ishtin, kulrang, oqish yirik panelli baland uylarning ko`lankalari tobora uzayib borayotgan payt. (O` U.)
Hozirgi zamon sifatdoshining -yotgan qo`shimchasini olgan shakli egalik va kelishik qo`shimchalarini olgan holda qo`llaniladi. O`qiyotganimda, yozayotganimda kabi.
Kelasi zamon sifatdoshi fe`l negiziga -r (-ar ), -digan,-day qo`shimchalarini qo`shish bilan yasalib, nutq so`zlanib turgan paytdan keyin bo`ladigan harakatning belgisini bildiradi.Masalan, Naymanga borgani ma`qul bo`lar. (S.A.) Bobur Farfona vodiysida nimaiki go`zallik ko`rgan bo`lsa, hammasini yozgisi kelar. (P.Q.)