O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

52 s. OTLARDA KELISHIK KATEGORIYASI

Ot yoki otlashgan so`zlarning boshqa bir so`zga tobeligini ifodalaydigan kategoriyalar kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik ot bilan otni,ot bilan fe`lni yoki boshqa biror murkumdagi so`zni o`zaro ma`no sifatlarini ko`rsatib, shu so`zning gapdagi vazifasini belgilaydi/ Otlarning kelishik qo`shimchalarini olib o`zgarishi turlanish deyiladi. Shu boisdan kelishik qo`shimchalari turlovchi qo`shimchalardir Kelishik shaklidagi so`z boshqa so`zlar ,bilan grammatik aloqaga kirishadi. Kelishikli so`zning gapda biror gap bo`lagi vazifasida kelishi qaysi kelishik shaklida qo`llanishi bilan bog`liq.

Masalan, Peshonasini stulning suyanchig`iga qo`yib sukutga g`oydan Otaq`o`zi nogohon “dik“ etib o`rnidan turdi. (O.Yo.) gapidagi peshona so`zi -ni qo`shimchasi bilan stul so`ziga, stul so`zi esa -ning qo`shimchasi bilan suyanchiq so`ziga, suyanchiq so`zi -ga qo`shimchasi bilan qo`yib so`ziga, o`rni so`zi -dan qo`shimchasi bilan ko`pincha sintaktik vazifani beigilovchi shakllar turdi so`ziga tobedir. Otaqo`zi so`zi kelishik qo`shimchasiga ega emasligi uchun hokim holatda qo`llanilgan. Kelishik shakllari so`zlarni o`zaro aloqasini ta`minlab, to`ldiruvchi (peshonasi, suyanchig`iga , sukutga), aniqlovchi (stolning) hol (o`rnidan) vazifalarida kelgan.Kelishiklar ko`pincha sintaktik bvazifa bajaruvchi shakllar hisoblanadi. Biroq ma`lum bir kelishikdagi shakl gapda turli gap bo`lagi bo`lib kelishi mumkin. Masalan, Vatanni kelgindilardan ozod qilish-dunyodagi eng katta mardlikdir!(P.Q.) Sal vaqt o`tgach qishloq kasalxonasidan chaqirilgan vrach va hamshira ayol qutichalarini ko`targanicha chiqib kelishdi.(O`. U. ) Ushbu gaplardagi chiqish kelishigi qo`shimchalarini qo`shimchasini olgan so`zlar to`ldiruvchi va hol vazifalarida kelgan. Kelishik qo`shimchasini olgan so`zning turli vazifalarni bajarishi qaysi turkumdagi so`z bilan bog`lanishiga ham bog`liq. Bu hol, ayniqsa, o`rin-payt va chiqish kelishigi qo`shimchalarida yaqqol seziladi. Ushbu qo`shimchalarni olgan ot yoki otlashgan so`zlar, harakat nomi bilan bog`lansa hol vazifalarida keladi. Shuningdek, Orin -payt, chiqish kelishiklari qo`shimchasini olgan so`z o`rin, payt ma`nolarini ifodalasa hol: Bular mehmonxonaning quyirag`idan joy oldilar. (O.) Boshqa ma`nolarni ifodalasa to`ldiruvchi vazifasini bajaradi.
O`zbek tilida mavjud olti kelishik kelishik kategoriyani tashkil qiladi: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, jo`nalish kelishigi, orin-payt kelishigi, chiqish kelishigi.
Har bir kelishikni aks ettiruvchi maxsus qo`shimchalar mavjud bo`lsa-da, bosh kelishikda bunday qo`shimcha yo`q. Shunga ko`ra bosh kelishikdagi so`z boshqa kelishiklardan farqli ravishda o`zi bog`langan so`zni o`ziga tobelaydi. Shuning uchun bosh kelishik asosiy kelishik, qolganlari esa vositali kelishikdir.
Kelishik shakllarini olgan so`zlar boshqa so`zlar bilan quyidagicha bog`lanadi.
1. Kelishiklar ot bilan otni bog`laydi. Ikromjonning yuragi kuyardi (S. A)
2. Kelishiklar ot bilan fe`lni bog`laydi. Aziz elkasini qisdi. (O`. UO.),Eshon boshini qimirlatdi. (O.)
3.Kelishiklar ot bilan boshqa so`zlarni ham o`zaro bog`laydi. Iyul` kunlarining birida (A.Q.)
-Eavfi umumiydan tashqari (P.Q.) va hokazo.
Ot bilan otni bosh va qaratqich kelishiklari, ot bilan fe`l va boshqa turkumdagi so`zlarni bosh, tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish,ba`zan qaratqich (kunlarning biri mehnatning zo`ri) kelishiklari o`zaro bog`laydi.
Bosh kelishik. Bosh kelishik shaxsni, predmetni narsa-hodisani nomini atab, kim? nima? so`roqlariga javob bo`ladi. Bu kelishikning maxsus qo`shimchasi yo`q.Bosh kelishikdagi so`z boshqa so`zlarga hokim bol`ganligi sababli, gapda ega bo`lib keladi. Masalan, Ota qo`zi eshikni sharaqlatib yopib, uydan chiqdi. (O.Yo.). Bosh kelishikdagi so`z bundan tashqari boshqa bir qator vazifalarda keladi.
1. Kesim bo`lib keladi . Siz sara dehqonmisiz. (T. Mal.)
2. Bosh kelishikdagi ot izohlovchi bo`lib keladi. U erda ham Mahamat chatoq hadeganda gapga ko`navermaydi. (O`. UO.) San`atshunoslik doktori, professor Rasul Nuriddinov bugun ishdan juda yaxshi kayfiyatda qaytdi. (O.Yo). 3. Undalma bo`lib keladi. Ha , qizim, birovni kutib turibsanmi? (O.YO.) Esingni yig`, bolam, ona o`z bolasiga yomonlikni ravo ko`rmaydi. (S. A.)
4. Nominativ gap bo`lib keladi: Amakijon. Choy- poy ichib keting, amakijon!(O.Yo.)
5. Bosh kelishikdagi so`z ko`makchilar bilan bog`lanib yoki takrorlangan holda kelib aniqlovchi, to`ldiruvchi, hol vazifalarini bajaradi. Shu mehnat bilan yurtning mushkulini oson qilmoqchi(S. A.) To`lanboy Nizomjon ag`dargan erga razm solib boshini sarak -sarak qilib qo`ydi. (S. A.)
6. Bosh kelishikdagi ot sifatlovchi aniqlovchi vazifasida keladi. Po`lat pichoq qinsiz qolmas. (Maqol.) Mehnat kuzagining to`yin fayzidan, qolmagan daryodil erlar bebahra.(G`.G`.).
Sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelish asosan otga xos xususiyat emas.Biroq, ba`zan ot turkumidagi so`z otga bog`lanib, o`zi bog`langan so`z anglatgan predmetning nimadan ekanligini bildiradi va sifatlovchi aniqlovchi bo`lib keladi. Oshpaz sopol kosada ichiga mushtumdek lavlagi solingan sho`rva keltirib qo`ydi. (S.A.).
Shuningdek, sifatlovchi sifatlanmish ifodalangan predmetning qanday ishni bajarishini bildiradi. Terim mashinalari o`taverib, yaproqlari yulinib cho`p bo`lib qolgan g`ozalarda bir- ikkita, nari borsa uchta ko`sak qolgan.(O.Yo.)
Qaratqich keilshlgl predmetning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga qarashliligini bildiradi. Qaratqich kelishigi -ning qo`shimchasi bilan shakllanib kimning? nimaning so`roqlariga javob bo`ladi. Bu kelishikdagi so`z o`zi bog`langan so`zni o`ziga qaratadi, qaratilgan so`z egalik qo`shimchasini oladi: uyning oldi, tog`ning toshi kabi.
Bu tipdagi qaratqich va egalik qo`shimchalari shaklidagi bog`lanishlarda qaratqich ikkinchi otga bog`lanib, uni aniqlab, aniqlovchi vazifasida keladi. Kampir ularning gapidan Zirillamaga Yo`ldosh Oxunboboev kelganini bildi.(S.A.) Qaratqich kelishigining qo`shimchasi she`riy asarlarda -n shaklida ham qo`llaniladi.
Yigitlik shotisin poyalaridan
Asta yuqoriga ko`tarilolding
(G`.G`.)
Shuningdek , badiiy asarlarda bu kelishik qo`shimchasining -im shakli ham uchraydi.
O`zbekiston Vatanim manim (A.O.)

Manim bu so`zlarimga ishoning, ishonmang ixtiyor albatta sizdadur. (A. Qod.)Qaratqich kelishigi ma`no va shakl jihatidan ikki xil: belgili qaratqich kelishigi, belgisiz qaratqich kelishigi.

-ning qo`shimchasi bilan shakllanib, aniq qarashlilik ma`nosini ifodalaydigan shakl belgili qaratqich kelishigi deyiladi. Otaqo`zi tog`asining fe`l-atvorini yaxshi bilardi.(O. Yo.) Hovlining bir chekkasida yaproqlari shaldirab baland mirzaterak turardi.(O.)
Qaratqich kelishigining qo`shimchasi -ning tushib qolgan holat belgisiz qaratqich kelishigidir. Ikkoving cho`l marshallari bo`lasan. (S.A.) Bu shakldagi otlar bir-biri bilan o`zaro zich bog`lanadi va ularning orasiga boshqa so`z kiritib bo`lmaydi. Belgisiz qaratqich kelishigida qaratqich shaklidagi ot egalik shaklidagi otga belgi ekanligi ifodalanadi. Bu holatda qarashlilik ma`nosi emas balki aloqadorlik ma`nosi ustun turadi. Chunonchi, keltirrilgan gapdagi cho`l marshallari birikmasida marshal yoki cho`l bir-biriga qarashli emas, ulardagi muayyan aloqadorlik asosida cho`l so`zi marshal so`ziga belgi vazifasini bajargan.
Qaratqich kelishigining belgili va belgisiz kelishi lug`aviy va grammatik ma`nolarga bog`liq. Quyidagi ma`noli so`zlar asosan belgili qaratqich kelishgi shaklida keladi.
1. Shaxs otlarini ifodalovchi so`zlar: Eshonxonning dardi bo`lak.(O.) Yo`ldoshning badanlari jimirlab ketdi. (O` .U.)
2.Predmetning shaxs yoki boshqa predmetga tegishli ekanligini ifodalaydigan otlar.Bu Ikromjonning tovushi edi.(S.A.) Mana shu narsa, dedi u sher oyoqli bahaybat stolning g`aladonidan kattakon semiz papka chiqarib (O.UO.)3. Butunning qismini anglatgan otlar: kitobning varag`i, uyning burchagi, qozonning qulog`i. Sallasidagi olmosdan tashqari belidagi kamariga, xanjarining sopi va qiniga qadalgan dur va la`llar tiniq va osuda bir jilo berib turardi.(P.Q.)
4. Qaratqich kelishigidagi ot bilan egalik qo`shimchalarini olgan ot orasiga boshqa so`z kelganda. Ona ko`zi oldida o`g`lining qop-qora qoshlari, chaqnagan ko`zlari qoldi. (S.A.) Dadasi erkatoy o`g`lining bu arzini eshitib, bir hayratga tushdi, bir quvondi.(O.Yo.)
5. Otlashgan so`zlar qaratqich kelishgi qo`shimchasini olib kelganda. Kattaning kichigi bo`lguncha, kichikning kattasi bo`l. (Maqol.)
6. Egalik qo`shimchasi otlashgan so`zlarga qo`shilganda u bilan bog`langan so`z belgili qaratqich kelishigida keladi. Yaxshining yomoni bo`lguncha, yomonning yazshisi bo`l.(Maqol.)
7. Olmoshlar qaratqich kelishigida kelganda. Bizning fakul`tetda ham majlis bor. (A.Q.) Chunki ne qilsa ham ular mening yurtdoshlarim.(P.Q.)
Belgisiz qaratqich kelishigi quyidagi bog`lanishlarda qo`llaniladi:
1.Bir predmet yoki narsa ikkinchisiga umumiylik asosida bog`langan bo`lsa. Lekin undan beridagi chiroqsiz uy ayvonida qandaydir
sharpa sezildi. (P.Q.) Uning yozuvchilik ishidagi kamoloti va o`qishi qanday ekanini bilmoqchi.(A.Q.)
2. Mavhum otlar o`zaro bog`lanib kelganda: dil quvonchi , vijdon amri, odam zoti. Manzura ko`r emas, kar ham emas, dunyoning odam zotiga vafo qilmasligini ko`rib eshitib turibdi. (T.Mal.)
3. Predmetning belgisi sifatida qo`llangan so`zlarda .Viloyatda er islohatini o`tkazish uchun ko`p yillar kerak(A.Q.) Lekin u o`z vatanida yashamoqda edi.(P.Q.)