|
OT
OTNING MA`NOSI VA GRAMMATIK BELGILARI
Predmetning nomini bildirib, grammatik son, egalik va kelishik ma`nolarini ifodalaydigan so`zlar turkumi ot deyiladi. Otlar kim? nima? qayer? kimlar? nimalar? so`roqlaridan biriga javob bo`ladi.
Otlar ma`no xususiyatlariga ko`ra turlicha.Binobarin otlar:
a) jonli predmetlarni: odam, qish, baliq; b) borliqdagi harsa - predmetlarni: daraxt, uy, ko`cha , bino, qir, tosh, yo`l; d) osmon jismlarini: oy, quyosh, yulduz; e) vaqt va hodisalarni: yoz, qish, zilzila, bo`ron, dovul, toshqin; f) mavhum tushunchalarni: do`stlik, boylik, sevgi, sadoqat, shavq kabilarni ifodalab, ularga nom bo`ladi.
Ot turkumiga xos muhim morfologik xususiyatlar otlarda grammatik son, egalik va kelishik kategoriyalarining mavjudligidir. Shuningdek maxsus ot yasovchi qo`shimchalarning mavjudligi otlarning morfologik jihatdan to`la shakllangan so`z turkumlardan biri ekanligini ko`rsatadi.Masalan, tadqiqotchilarimizning so`zidagi-chi yasovchi, -lar, ko`plik, -imiz egalik, -ning, kelishik ma`nolarini ifodalovchi shakllardir. Ko`rinadiki, otlarda so`z shakllarini hosil qiluvchi har uchala turdagi qo`shimchalar: so`z yasovchi, shakl yasovchi, so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar ham mavjud.
Egalik va kelishik qo`shimchalari otlarning boshqa so`zar bilan munosabatini t`aminlaydi, sintaktik qamrovini kengaytiradi.
Otlar gapda turli vazifalarda keladi. Biroq otning gapda ega vazifasida kelishi asosiy sintaktik belgidir. Domla kechasi bilan o`ylab, oxiri ilmiy kengash majlisiga borishga qaror qildi. ( O.Yo. ) Shuningdek otlar gapda to`ldiruvchi: Endi onaga qo`shilib qiz yig`lar, qizga qo`shilib ona yig`lardi.( Ch.), aniqlovchi: Tog`a ot jilovini do`nglikka burdi. ( S.A. ), Humoyun bu suvchi yigitning irodasiga so`zsiz bo`ysundi. ( P.Q.) hol: Katta zalda noyibning o`zi ovqat sto li ketida choy ichib va gazet ko` rib o`tirardi (Ch.) va kesim shu kabi sintaktik vazifalarni bajaradi.
OTNING MA`NO TURLARI
Otlar ma`no va grammatik xususiyatlariga ko`ra ikki xil : atoqli otlar, turdosh otlar. Predmet, narsa-hodisalarga atab qo`yilgan otlar
atoqli otlar deyiladi.Atoqli otlar bir turdagi predmet, narsa-hodisalardan birini ajratib ko`rsatadi. Atoqli otlarga quyidagilar kiradi.1.Kishi ismlari va familiyalar: O`tkir, Shokir, Nafisa, Fotima kabi 2.Geografik nomlar: Toshkent, Farg`ona, Pomir, Sharq , G`arb kabi.
3.Daryo, dengiz, ko`l nomlari ( gidronimlar) : Amudaryo, Orol dengizi, Sevan ko`li. 4. Afsonaviy, hamda diniy tasavvurlar bilan bog`liq bo`lgan nomlar (teonimlar): To`maris Shiroq, Kayumars, Iso, Muso, Zulfiqor (qilich), duldul kabi. 5. Osmon jismlari nomlari (astraponimlar): Zuhro, Hulkar, Mirrix , Mars, Etti qaroqchi. 6. Aholi yashaydigan kichik joy nomlari (oykonimlar , ko`chalar, bekatlar nomlari, (dramonimlar), tepaliklar, chuqurliklar, qirlar nomlari (oronimlar), uy hayvonlari va qushlarga atab qo`yilgan nomlar (zoonimlar), jurnal, badiiy asar nomlari, oliy organ va tashkilotlar, orden va medallar nomlari atoqli otlardir.
Atoqli otlar o`zbek tili lug`at tarkibini boyituvchi manbalardan biri bo`lib , tilda avvaldan mavjud bo`lgan so`zlar asosida hosil bo`ladi.Biroq atoqli otlar o`z xususiyati va yozilishiga ko`ra tildagi boshqa so`zlardan farqlanadi.
Atoqli otlarni turdosh otlardan farqlovchi muhim belgilardan biri ko`plik shakllarida ishlatilatilmasligidir.
Tilda mavjud otlarning katta qismini turdosh otlar tashkil etadi.Bir *turdagi predmet, narsa -hodisalarning umumiy nomini bildiradigan otlar turdosh otlar deyiladi. Masalan, yulduz, daraxt, tepa, ko`l, daryo, qir, ko`cha, shahar, odam kabi.
Turdosh otlar birlik va ko`plik shakllarida ishlatiladi. Bir xildagi predmetlarni ifodalash asosida atoqli otlar turdosh otlarga o`tadi.Masalan, rentgen, amper, muslimka (bug`doy nomi), shuningdek, yakka predmetlarni ajratib ko`rsatish asosida turgan otlar atoqli otlarga aylanadi. Masalan, o`ktam (epchil), O`ktam -ism, lola (gul), Lola-ism, gulchehra (gul yuzli),Gulchehra- ism kabi.
Turdosh otlar ifodalaydigan tushunchasining xususiyatiga ko`ra ikki xil: aniq otlar va mavhum otlarda bo`linadi .
Aniq otlar shaxsni, predmetni anglatadi.Aniq otlarni ko`rish, sanash va ushlash mumkin: uy, odam, eshik, tikuvchi, suvchi, kitob, tosh kabi.
Mavhum tushunchalar,belgilar va holatni predmet sifatida anglatadigan otlar mavhum otlar deyiladi: shodlik, baxt, zavq, shavq, ishonch, go`zallik kabi. Mavhum otlar asosan birlik shaklda qo`llaniladi,ko`plikda qo`llanilganda bunday otlarning ma`nosi nisbatan mavhumlik darajasini yo`qotadi. Masalan tuyg`ular, ishonchalr, shodliklar kabi. Faqat so`nggi paytlarda uning dilida hatto o`zi cho`chiydigan noaniq ,mavhumroq allaqanday notinch tuyg`ular uyg`onib halovati yo`qoldi.(O.Yo. )
Mavhum otlar tub va yasama shaklarda ham mavhumlikni ifodalayadi .Biroq tub va yasama so`zlarda mavhumlik darajasi bir xilda bo`lmaydi . Binobarin ,tub holda mabhum ma`no ifodalavchi so`zlarda mavhumlik darajasi nisbatan past. Chunki, bunday otlarni aniq otlar singari sanash, ko`rish mumkin bo`lmasa-da, ularning manosida aniqlik mavjudligini sezish mumkin.
Masalan, kurash, sevgi, baxt, zavq, kabi mavhum otlarning ma`nosi nisbatan aniq. Bunday otlar ko`plik sonda ham qo`llanilishi mumkin: kurashlar, zavqlar kabi.
Turdosh otlar birlik shaklda predmetlarning to`dasini yoki yakka predmetlarni anglatadi. Shunga ko`ra turdosh otlar ikkiga bo`linadi: yakka otlar, jamlovchi otlar.
Bir turdagi predmetlardan birini ajratib ifodalaydigan otlar yakka otlar deyiladi: daftar, qalam, soat, eshik kabi.Shaklan birlikda bo`lib, mazmunan ko`plikni bildiradigan otlar jamlovchi otlar deyiladi.Masalan, el, olo mon, to`da, poda, armiya, xalq kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
