O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

Tushum kelishigi. Shu kelishikidagi so`zdan anglashilgan harakatni o`ziga olgan predmetni ifodalaydi. Tushum kelishigidagi ot kimni? nimani? so`roqlariga javob bo`lib, -ni qo`shimchasi bilan shakllanadi . Masalan, Ikromjon eshikdan chehrasini ochib kirdi. (S.A.) Mulla Fazliddin nuqul ovozini kamaytirib, qandaydir xabar sezib gapirmoqchi edi.(P.Q.) She`riy asarlarda tushum kelishigi qo`shimchasining -n, -in shakllari ham uchraydi. Masalan, Yulduzlar ertagin eshitib, o`zimni ko`klarda sezaman.(E.V.) Ko`chatlar qomatin eslatganidek , Nafasin ufurar tong otar eli.(G`. G`.)
Tushum kelishgidagi so`z gapda vositasiz to`ldiruvchi bo`lib keladi. Masalan, odamzodning bisotida bu dardni engillatadigan gap bormi? (S.A.) .Tushum kelishigi ma`no va shakl jihatidan ikki xil: belgili tushum kelishigi, belgisiz tushum kelishigi. -ni keilshik qo`shimchasini olib kelgan shakli belgili tushum kelishigidir. Mashina keng maydonni bir aylanib, klub yoniga o`ng qo`lga burildi. (O.Yo.) Tushum kelishigi qo`shimchasi -ni mavjud bo`lmagan shakl belgisiz tushum kelishgidir. Belgisiz tushum kelishigidagi ot fe`l kesimga bog`lannib keladi.
Ular ma`no va grammatik jihatdan zich bog`langanligi uchun ularning orasiga boshqa so`z kiritib bo`lmaydi.
Tushum kelishigi quyidagi holatlarda belgili shaklda keladi:
1. Shu kelishikdagi so`z atoqli ot bo`lsa: Otaqo`zi Fazilatini ham, o`g`li Qodirjonni ham, qizi Latofatni ham odam qatorida ko`rmaydi.( O.Yo.)
2. Shu kelishikdagi so`z kishilik, o`zlik ko`rsatish olmoshlari bilan ifodalansa. Fazilat o`zini qo`yarga joy topolmay qoldi.(O.Yo.) Qizlarning ota-onasi bizni bu yerga olib qolmoqchi emas. (T. Mal.)
3. Shu kelishikdagi so`z otlashgan bo`lsa. U o`zidan boshqani o`ylamaydigan bir xudbin ekan.(O.Yo.) 4. Shu kelishikdagi so`z harakat nomi bilan ifodalansa. Manzura o`g`lidagi o`zgarishni sezib, xatosini tuzatmoqchi bo`ldi.(T. Mal.) Jo`nalish kelishigi. Shu kelishikdagi otdan anglashilgan ish -harakatning kimga? nimaga? tegishli ekanligini , ish -harakatning bajarilish vaqtini ifodalaydi. Masalan, bu uyni qishloq kutubxonasiga aylantirmoqchimiz.(O. Yo.) Haydar hovliga kirishga chog`lanib, usti boshini ko`zdan kechirdi. (T.Mal.) Oqshomga yaqin villaga Muzaffarxon bilan Gulzor begim kelishdi.(T. Mal.) Jo`nalish kelishigi -ga qo`shimchasi bilan shaklanib, k, tovushi bilan tugagan so`zlarga qo`shilgandab aytiladi bva sdhunday yoziladi. Masalan, Inson ko`kka boqar doimo, Tintuv qilar ocmonni faqat.(E.V.) g` undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda h` aytiladi va shunday yoziladi.
Qishloqqa kelganda uni ko`rmay, bir-ikki kun uning bog`ida bo`lib, tongotar suhbatlar qurmay ketmas edi. (O.Yo.)
Jo`nalish kelishigi qolgan barcha hollarda g yoziladi. so`zlar quyidagi ma`nolarni anglatib, turlidi sintaktik vazifalarda keladi.
1. Harakatning bajarilishi uchun ishtirok etgan shaxs, predmetni anglatadi. Jo`nalish kelishigining bu ko`rinishi kimga? nimaga? so`roqlaridan biriga javob bo`lib, gapda to`ldiruvchi vazifasini bajaradi.Masalan, Bundan tashqari otalik muhabbatini va mas`uliyatini menga tashlab ketgan(A.Q.) Ikki tomonda ikki o`q-yoyga o`xshab salohu kamonlarini taqib, bellarini siqib, bog`lab olgan yigitlar o`z yuzboshilarini saqlab shay turardilar.
2. Harakatning bajarilish o`rnini bildirib, qaerga? qaerda? so`roqlaridan biriga javob bo`lib, gapda o`rin holi vazifasida keladi. Masalan, Yulduzlarga kemalar yo`llab, jonzod izlar cheksiz fazoda. (E.V.) Yozyovonga ikkoving komandirlik qilasan. (S.A.)
3. Harakatning bajarilish vaqtini ifodalab, qachon? qachongacha? so`roqlariga javob bo`ladi. Tushgacha uch yarimni yasab qo`ygan bo`lsang, kechgacha yerni timdalab tashlamasang, deyman, -dedi Ikromjon.(S.A.)