|
TURUVCHI HODISADIR.
Til faqat insonga va insoniyatga xos tabiat tomondan ato qilingan buyuk ehsondir. Ana shu buyuk ehson kishilik jamiyatining eng muhim aloqa vositasi bo`lib, jamiyat uchun xizmat qiladi.
Til faqat jamiyatda, odamlar jamoasi orasidagina mavjud , chunki til orqali insonlar o`z fikrlarini bildiradilar , fikr almashadilar gapla-shadilar. Til doimiy to`xtovsiz ravishda o`zgarib turuvchi, taraqquy etib boruvchi hodisadir.
Tilning taqdiri jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog`liqdir Jamiyat yo`q ekan , til ham bo`lmaydi va aksincha til bo`lmasa jamiyatda rivojlanish ham yo`q insoniyat uchun fikr almashish doimiy va hayotiy zaruratdir. Til jamiyatning asrlar davomidagi butun tarixi jarayonida shu jamiyatda yashovchi minglarcha avlodlar tomonidan yaratilgan bo`lib ,jamiyat va uning a`zolari uchun baravar xizmat qiladi.
Tilning adabiyot, sa`nat, umuman madaniyat kabi ijtimoiy hodisalardan farqi shundaki, ular ma`lum bir sinfning manfaatini ko`zlaydi, uning mafkurasini targ`ib qiladi, til esa jamiuatdagi barcha kishilar uchun bir xil xizmat qiladi.
Til fikr bilan chambarchas bog`liqdir.Til ong kabi qadimdan mavjud. Fikr, ong paydo bo`lishi bilan til ham paydo bo`lgan. Bizning fikrlarimiz til (nutq) orqali ro`yobga cfhiqadi,boshqalarga anglashiladi, oydinlashadi ongimizdagi fikrlar oldindan tayor holda mavjud bo`lmaydi, fikrlar so`z vositasida shakllanadi, so`z tushunchalarni ifodalaydi. Ammo ibtidoiy til tuzilish jihatidan sodda mazmun jihatdan murakkab bo`lgan .
Davrlar o`tishi bilan fikr, tushuncha rivojlangani sari til ham rivojlanib boradi.O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng o`zbek tili lug`at tarkibining beqiyos boyigani buning yorqin dalilidir . Ammo tilning grammatik qurilishini va tovush tizimi sekinlik bilan o`zgaradi.
4-S. TILNING TUZILISHI.
Ijtimoiy hodisa mahsuli bo`lgan til o`zining tuzilishiga ko`ra juda murakkabdir. Bu fikr dunyodagi hamma tillar uchun ta`alluqli . Tilning bir-biri bilan uzviy bog`langan tovush tizimi, lug`at tarkibi va grammatik qurilishi mavjud bo`lib, ular birgalikda bir butunlikni tashkil etadi va uning negizida tilning tizimi hosil bo`ladi .
Har bir til (masalan, o`zbek tili) ning fonetik tuzilishi, lug`at tarkibi va grammatik qurilishi ma`lum qonun-qoidalar asosida bir-biri bilan bog`lanib, ularning har qaysisi alohida tizimni tashkil etadi. Tilning tovushlari so`zlari; grammatik qurilishi ma`lum tartibdagi qonunlarda ega
va ularning har biri alohida tizimni tashkil qilib o`zaro bir-biri bilan uzbiy bog`liq .Nutq tovushlari so`zlar , grammatika shakillarni hosil qilishda muhim moddiy manba bo`lib xizmat qiladi. Chunki nutq tovushlarisiz tilning o`zi ham bo`lmas edi, sababi tovush bo`lmasa so`z tuzib bo`lmaydi. Lug`at tarkibi esa tilning so`z xazinasi bo`lib, u til uchun qurilish materiali sanaladi. Fikrni ifoda qiladigan gapdan so`zlardan va ularning birikuvidan hosil qilinadi.
Tilda fikr almashish, aloqa ( komunikatsiya) qilish til orqali bo`ladi. Gaplar esa so`zlardan , so`zlarning o`zaro grammatik aloqada kirishuvidan hosil bo`ladi. Ana shu grammatik qurilish tufayli tilning so`z xazinasi fikr ifodalash vositasi sifatida xizmat qiladi. Demak , grammatika so`zlarning o`zgarishi, gap tuzish qoidalarini belgilaydi.Har bir til (masalan o`zbek tili ham) o`zining tarkibiy qusmlari bilan bir butun tizimni tashkil qiladi.Tilda tovush, lug`at tarkibi, grammatik qurilishi bir biri bilan o`zaro zich bog`langan.
6-s TILNING KELIB CHIQISHI
Tilning qachon paydo bo`lganligini dastlabki tilning fonetik , so`z boyligi, grammatik xususiyati nimalardan iborat ekanligini bilish mumkin bo`lmasa ham , kishilik jamiyatining paydo bo`lishidagi inson hayotining muayan shart -sharoitlari haqidagi ilmiy farazlarga asoslanib tilning kelib chiqish masalasini olimlar ilmiy jihat dan asoslab berishga harakat qilib kelmoqdalar.Tabiiyki, qadi mgi ibtidoiy jamoa tillarining qachan paydo bo`lganligi ular qanday til ekanligfi, ulaarning lingvistik xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi to`g`risida ma`lumot beruvchi hech qanday dalillar yo`q. Ammo biz kishilik jamiyatida tilning paydo bo`lishiga sabab bo`lgan shart-sharoitlar haqida, tilning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan, ayniqsa taffakkur bilan bo`lgan munosabatlari to`g`risida fikr yuritishimiz mumkin bo`ladi. Shuni aytish lozimki tilning paydo bo`lish masalasi qadim zamonlardan buyon kishilarni doimo qiziqtirib keladi.
A n t i k davrlarda ham tilning kelib chiqishi haqida bir qancha nazariyalar yuzaga kelgan. Antik faylasuflardan bu masalada bir biriga qarama -qarshi bo`lgan ikki hil nazariyani ilgari suradilar.Ularning ba`zilari til yo`li bilan paydo bo`lgan, ya`ni so`z bva prefdmetlar o`rtasida to`g`ridan to`g`ri bo`lganligi uchun kishilar predmet bva naarsalarni tabiiy fgolda bilib olishfgan, ya`ni til ilofhiy bir kuch tomonidan yaratilgan deb isbotlamoqchi bo`ladilar.Bu guruhdagi faylasuflarni biz fanda idealistlar deb nomlab keldik. Ayrim faylasuflar til kishilarning o`zaro bir-biri bilan kelishishi natijasida paydo bo`lgan, ya`ni tilni ijtimoiy mehnat yuzaga keltirgan, degan nazariyani yaratganlar va ular materialistlar deb nomlanadi. Mana shu bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan ikki nazariyaning o`zaro kurashi natijasida boshqa bir qancha qarashlar ham yuzaga kelgan va ular hamon kurashib kelmoqdalar. Ularning ayrimlari tilni kishilarning o`zaro aloqa qilish ehtiyojidan kelib chiqqan deb hisoblasa ba`zilari ayrim shaxslarning o`z fikrini avval o`zi uchun keyin boshqalar uchun bildirish natijasida kelib chiqqan deb hisoblaydi. Shu nazariyalarga ko`ra abvvalo ularni ikki guruxga ajratibb, tilshunoslik fanida ularning birinchisini Ishtemoiy nazariya, ikkichisini indivfidual nazariya deb nomlanadi. Individual nazariyaga ko`ra tilning paydo bo`lishi to`g`risida ovoz(tovush) ga taqlid va undov nazariyasi yuzaga kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
