O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi tillarni o‘qitish metodikasi kafedrasi

...тушунчаларга ёндашувлар
Тавсифлар, тоифалар, хусусиятлар ва бошқалар

Mavzu bo’yicha tayanch iboralar:fonetika, fonologiya, fonema, nutq tovushi, undosh tovush, unli tovush, urg’u, bo’g’I,til undoshlari, burun undoshlari,lab undoshlari, bo’g’iz undoshi, lablangan unlilar

Fonetika grekcha phone tovush suzidan olingan bulib, tilshunoslikning tovushlar sistemasini urganadigan bulimdir. Fonetika iror tiladagi nutk tovushlarini, unli va undoshlarni, ularning paydo bulishi, rivojlanish konuniyatlari, bir-biridan farklanishini urganadi. Kombinator suz sostavidagi tovushlarning uzaro tasiriga kura uzgaradi. Masalan: non-voy, novvoy, axvol-avxol, karidor-kalidor (pozision) suzdagi tovushning aytilishi va yezilishidagi farki, Masalan: bagir-bagri, direktor-direktir, tarktor-traktir kabi uzgarishlar va ularning variantlari xakida baxs etadi. Shuningdek fonetika nutk apparati, bugin, ularning tuzilishini xam tekshiradi. Shuni ta’kidlash lozimki, Fonetika tabiatdagi xar kanday tovushlarni emas, balki sosial kiymatga ega bulgan nutk tovushlarini urganadi. Shunda xam u nutk tovushlarini tulaligicha emas balki asosiy kismini kamrab oladi. Tabiatdagi boshka tovushlarni esa fizika fanining akustika kismi tekshiradi.

Fonetika adabiy talaffuz normalarini, tovushlarning uzgarishini, urgu va uning turlarini xam urganadi.
Fonetika leksikologiya va grammatika bilan uzviy boglikdir. Chunki nutk tovushlarining aossiy funksiyasi ma’noni farklash bulib, bu xodisa avvalo suzlarda yuzaga chikadi. Buni leksikologiya xam grammatika xam xar kaysisi uz yuli bilan urganadi.
Fonetikani urganish orfografiya (tugri yezish) orfoegiya (tugri talffuz kilish) normalarini yaxshi uzlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar talaffuzi urtasidagi farkni aniklashga yerdam beradi.
Demak, fonetika tilshunoslikning orfografiya, orfoegiya, leksikologiya, grammatika, dialektologiya kabi bulimlari bilan bevosita alokadordir.
Fonetika fizika (akustika kismi) va fiziologiya fanlari bilan xam yakin alokadadir.
Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini urganishi akustikaga talffuz kilinishi, aytilishi, xosil kilinish tomonlarini urganishda fiziologiyaga tayanib ish kuradi.
Fonetika bundan tashkari, adabiyshunoslikning va ijtimoiy fanlar bilan alokada buladi.
Nutk tovushlari tarixiy, kiyesiy xozirgi xolati nuktai nazaridan xamda turli asboblar vositasida urganilishi mumkin.
Shunga kura fonetika:

1. 
   Umumiy fonetika;
   
2. 
   Tarixiy fonetika;
   
3. 
   Kiyesiy fonetika;
   
4. 
   Tasviriy fonetika;
   
5. 
   Eksprimental fonetika kabi kismlarga ajratiladi.
   

Umumiy fonetika.
Bunda fonetikaga oid materiallar, fonetikaning turlari, nutk tovushlari, ularning bulinishlari va xar xil uzgarishlari tugrisida umumiy ma’lumot beriladi. Umumiy fonetikada ayrim tillarning shuningdek, bir kancha kardosh va kardosh bulmagan tillarning fonetik sistemasini urganish asosida olingan natijalar umulashtiriladi.
Tarixiy fonetika.
Bunda konkret bir tilning tovushlar sistemasi tarixiy nuktai naziridan urganiladi. Boshkacha ayigandi, tilning tovush sistemasidagi tarakkiyet va uzgarishlar ayrim tovushlarning iste’moldan chikib ketishi, yangi tovush yeki tovush variantlarining yuzaga kelishi, tovushlarning tarixiy tarakkiyeti shu tilda gaplashuvchi xalkning tarixi bilan sistemali ravishda urganiladi, tarixiy sabablari aniklanadi. Masalan: uzbek tilida xozir v fonemasining ikkita lab-lab va lab-tish varianti bor, Bunlagi kurinishning tarixiy kelib chikishini fonetika kuyidagicha izoxlaydi: lab-lab, shakli turkiy tillar bir muncha kadimiy: lab-tish esa tilning keyingi paytda boshka tillar bilan munosabatining kuchayishi natijasidir. vagon. vaqt. va’da. vido va boshkalar.
Qiyosiy fonetika.
Bunda bir kancha kardosh tillarning yeki bir kancha dialekt va shevaoarning materiallari unli va undoshlar, fonetik uzgarishlar va shu kabilar bir-biriga kiyeslash asosida urganiladi.
Masalan: Uzbek tilida: bola, besh, tog.
Kozok tilida: bala, bes, tau.
Kirgiz tilida: bala, besh, too.
Turkman tilida: oglon, besh, dag.
Korakalpok tilida: bala, bes, tao.
Tasviriy fonetika.
Bunda biror konkret til tovush sostavining xozirgi xolati, ya’ni unlilar, undoshlar , ularga xos fonetik uzlarishlar urganiladi.
Eksprimental fonetika.
Bunda nutk tovushlari maxsus asboblar yerdamida eksprimental urganiladi. Bu usul fonetik materialni obyektiv tasvirlash imkonini beradi. Masalan: bu usul vositasida unli tovushlardagi chuziklik yeki kiskalik, undoshlardagi portlash yeki sirgalish xodisasini juda anik belgilash mumkin.