|
Nutk madaniyati va adabiy norma.
Nutkiy malaka
Reja.
1. Nutk madaniyati tushunchasi.
2. Аdabiy norma va nutk madaniyati.
3. Nutkiy faoliyat va nutkiy malaka.
1. Xar bir soxaning uz madaniyati bulgani singari nutkning xam uz madaniyati bor, yaʼni nutk madaniyati deb ataluvchi va bugungi kunda muxim vazifani bajarayotgan tilshunoslikning aloxida bir soxasi mavjud. Nutk madaniyati tugrisida suzlashdan oldin, nutk uzi nima, uning tildan nima farki bor? degan savollarga javob topishimiz kerak.
Til va nutk bir-biriga boglik xodisalardir. Ularni bir biridan ajratib karash asossizdir. Til nutk uchun moddiy materialdir. Shu material asosida nutk tashkil topadi.
Tildagi xamma narsa til jamoasi uchun umumiy buladi. Tilda ruxiy va moddiy material mavjud bulib, suzning kishilar xotirasidagi obrazlari ruxiy material, nutk yaratish jarayonida kullaniladigan suz shakllari, morfemalar, tovushlar moddiy material xisoblanadi. Tilning ruxiy xodisaligi uning ongda saklanishi bulsa, moddiy xodisaligi esa undagi tovushlardir.
Nutk-bu til deb ataluvchi, uta muxim vazifalarni bajaruvchi noyob kuroldan foydalanish jarayoni, til birliklari imkoniyatlarining borlik, tafakkur, ong xamda vaziyat kabi xodisalar bilan munosabatda nomoyon bulishidir. Nutk xarakatdagi til bulib, nutk aʼzolarining xarakati jarayonida paydo buladi va suz shakllari, erkin birikmalar, suz tartibi va gaplardan tashkil topadi.
Madaniy gapirishga intilish tushunchasi barcha xalk tillarida kadimdan mavjud xodisadir. Bu tushuncha maʼlum lingvistik normalar, etikaviy va estetikaviy talablar bilan alokador bulgan tushunchadir. Demak, nutk madaniyati tushunchasi xar bir xalk tili va millat maʼnaviyatini belgilovchi (kursatuvchi) etikaviy va estetikaviy kategoriyadir. Xozirgi nutk madaniyati atamasi bilan yuritilayotgan xodisa va ilmiy muammo ancha keng mazmunga egadir. Nutk madaniyati fakatgina adabiy tilni ongli va maksadga muvofik normalashga (uni kayta ishlash va boyitishga) karatilgan xarakatlargina emas, balki millatning umumiy madaniyatini kutarish, odamlarga maʼlum «til didi» («yazыkovoy vkus»)ni tarbiyalashga xizmat kiluvchi faoliyat xamdir.
Nutk madaniyati atamasi xozirgi zamon tilshunoslik talkinida uch xil xodisaning nomidir;
1) madaniy nutkning, yaʼni nutkiy xodisaning nomi;
2) madaniy nutk tushunchasi bilan boglik va nutk madaniyati deb yurituvchi ilmiy muammoning nomi;
3) nutk madaniyati muammosini urganish bilan maxsus shugullanuvchi soxaning, tilshunoslik fani bulimining nomi.
Keltirilgan uchta xodisaning xar biri uz murakkab kurinishlariga, kirralariga ega, ularni bir-biri bilan korishtirib yubormaslik lozim.
Yukorida bayon etilgan barcha muloxazalar nutk madaniyati tushunchasini tushunish va taʼriflash tilshunoslikda xozir kuyidagi kurinishlarga ega degan xulosaga kelish imkonini beradi:
1. Nutk madaniyati adabiy til rivojining uziga xos xususiyatlaridan biri. (Praga lingvistik maktabi).
2. Nutk madaniyati (til madaniyati) – bu adabiy til normalarining shakllanishi va silliklanishiga yordamlashishdan iborat bulgan faoliyat, yaʼni til rivojiga ongli aralashuvdir. (Praga lingvistik maktabi).
3. Nutk madaniyati tilni, uning konun koidalarini ongli idrok kilish, anik, ravshan, ifodali nutk tuza olishi maxoratidir. (А Gurevich. va b)
4. Nutk madaniyati kishilarni uzaro tulik va teran fikrlashishi, tilning barcha imkoniyat va vositalarini puxta egallashdan iboratdir. (B.N. Golovin va b.)
5. Nutk madaniyati fakat tugri nutkgina emas, balki ukuvchilik xamda nutkiy chechanlik xamdir. (G.O. Vinokur va b.)
6. Nutk madaniyati til vositalaridan urinli foydalangan xolda maksadga muvofik suzlash va yoza olish sanʼatidir. (А.N. Yefimov).
7. Nutk madaniyati bu avvalo fikrlash madaniyatidir. (D.E. Rozentalь.)
8. Milliy, uziga xosligi bilan xam ajralib turuvchi nutk madaniy nutkdir (M. Аgafonova).
Xulosa kilib aytish mumkinki, nutk madaniyati - shu tilni aloka-aralashuv kurolini ishlatishga bulgan munosabatdir. Til vakillarida bu noyob kurolning imkoniyatlariga munosabat, uni ishlatishdagi boshka omillar: tafakkur, ong, borlik, turli vaziyat va xolatlar, maksadga bulgan munosabat kanchalik yukori saviyada bulsa, nutk madaniyati xam yukori saviyada buladi, va aks xolda nutk madaniyati xam past saviyada buladi.
2. Nutk madaniyati tugrisida gap borar ekan, tabiiyki, nutkda kullangan urinli yoki urinsiz suzlarning kullanishi tugrisida baxs boradi. Kullangan til birligini tugri yoki notugri deyilganda, albatta maʼlum bir ulchov (mezon)ga asoslanganligi tayin. Mana shu ulchov (mezon) tilshunoslikda adabiy til normasi deb yuritiladi.
Xar bir laxjaning, suzlashuv tilining, adabiy tilning uz normalari bulganidek, nutkning aloxida kurinishlari bulgan argolar, jargonlar xam uz normasiga ega. Xususiy normalarni kuyidagicha kursatilgan: 1. Dialektal norma. 2. Suzlashuv nutki normasi. 3. Аrgolar, jargonlar normasi. 4. Аdabiy til normasi (adabiy norma).
Аdabiy norma. Maʼlum bir xududda tarkalgan uzus imkoniyatlari usha xududda yashovchi axoli uchun istisnosiz tushunarli buladi, yaʼni alokani yengil amalga oshuviga imkon beradi. Bu tilning uzi normadan iboratligini kursatadi. Norma – tilning yashash shaklidir.
Аdabiy norma uzusga asoslanadi, undan olinadi. Аdabiy norma adabiy til bilan birga tugiladi, badiiy adabiyotning, xalk madaniyatining tarakkiyoti bilan rivojlanib, uz konun-koidalarini mustaxkamlab boradi.
Аdabiy norma uzusdan olinganligi sababli xamma uchun tushunarli buladi. Shuning uchun jamiyat tarakkiyotida muxim axamiyat kasb etadi. Jamiyat aʼzolarini uyushtirishda, katta vazifalarga otlantirishda adabiy til, uning normalari jamiyat uchun nixoyatda zarurdir.
Uzbek adabiy tili normalari ilmiy asarlarda kuyidagicha tasnif kilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
