O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi Muqimiy nomidagi Qo'qon davlat pedagogika instituti

Сўз семантикасининг лисоний ва нутқий хусусиятлари.

Сўз тилшуносликнинг мураккаб масалаларидан ҳисобланади. Буни унга берилган юзлаб таърифлардан, минглаб саҳифаларни ташкил этган тадқиқотлардан билиш мумкин. Шунга қарамай, тилшунослик фанида ҳали сўзнинг барча олимлар тан оладиган умумий таъриф яратилган эмас.Бунинг асосий сабаби шундаки, ҳозиргача, кўпинча ҳам сўз тилнинг бирлиги, унинг тузилиш барлиги, элементи, деб саналади.

Систем тилшунослик бу масалага бошқача ёндашади. Маълумки, систем тилшуносликда ҳар бир нарса – ҳодисанинг табиати ҳақида ҳукм чиқаришдан аввал унинг тил ёки нутқ бирлиги эканлигини аниқлаш лозим.
XIX – XX аср рус тилшунослари А.Востаков, Ф.Буслаев, И.А.Бодуен де Куртене, В.Богородский, А.Потебня, Д.Кудрявскийлар тил ва нутқни назарий жиҳатдан у ёки бу даражада фарқлашга уринишган эдилар. Улар тил ва нутқ орасидаги мураккаб диалектик муносабатларни тушунтирмай туриб, нутқни психофизиологик ҳодиса ҳамда гап ёки гаплар бирикмаси тарзида таҳлил қилишган.
Кўпгина тилшунослар сўзнинг тил ва нутқ бирлиги саналиши масаласини кўтариб чиқдилар, лекин уни (сўзни) тадқиқ этмадилар. Мазкур масалани махсус ўрганган олим А.Потебня сўз тил ва нутқ бирлиги сифатида бир хил эмаслигини, ҳамда нутқ сўзнинг яшайдиган ва ўзгариб турадиган муҳити эканлигини кўрсатиб ўтган.
А.М.Пешковский ҳам тил ва нутқдаги сўзни фарқлаб, тилдаги сўзнинг лексема, нутқдагисини сўз деб атаган эди. Бу фарқлаш А.Пешковскийнинг сўзни белгилаш мумммосини ҳал этишда ўз ифодасини топган.
Тил ва нутқдаги сўз муаммосини Л.Шчерба анчагина чуқур таҳлил этди. У тил ва нутқдаги сўзнинг диалектик алоқасини кўрсатиб, унинг ушбу аспектлардаги ижтимоий табиати масласини ўртага қўйди.⁴⁵
Тил ва нутқдаги сўз ҳақидаги масала академик В.Виноградовнинг ишларида ўзининг назарий исботини топди. Олимнинг дастлабки тадқиқотлардаёқ тил ва нутқдаги сўзни аниқлаш муаммоси тўғри ўртага ташланган эди. Сўзни иккиёқлама аниқлаш, тушуниш ғоясини А.Смирницкий, Б.Головинлар янада ривожлантиришди.⁴⁶
Шундай қилиб, сўзни тил ва нутқ ҳодисаси сифатида ажрата билиш сўзни белгалаш (аниқлаш) вазифасини ойдинлаштиради.

4.