O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi Muqimiy nomidagi Qo'qon davlat pedagogika instituti

III Боб. СЕМАНТИК МУНОСАБАТЛАР ТИЗИМИДА ЛУҒАВИЙ СИНОНИМИЯ


3.1. Тилнинг луғат таркибини денотативлик асосида гуруҳларга бўлиб ўрганиш.

Ўзбек тилининг луғат таркибини лексемалар ифодалаган денотативлик (аташ вазифаси) асосида гуруҳларга бўлиб ўрганиш бўйича тилшунослигимизда улкан ишлар амалга оширилди, катта тажриба тўпланди, халқимизнинг бебаҳо бойлиги, хазинасини ўз ичига олган илмий асарлар, луғатлар, глоссарийлар вужудга келди.

Уларда ўзбек тили лексикасининг муайян соҳаларига оид масалалар ўз ечимини топган бўлса-да, тилнинг луғат таркибини лексемалар ифодалаётган нарса ва ҳодисалар асосида ўрганиш масаласи ҳам ўзбек тилшунослиги олдида кўндаланг бўлиб турган муаммолардан бири саналади. Масалан, дарахт номлари бўйича Ю.Эшонқулов, К.Мусаев, Л.Дмитриева, С.Саҳобиддинова, Б.Ўринбоев, Қ.Зокиров, Ҳ.Жамолхонов, К.Мелиев, Б.Бафоев ва бошқаларнинг илмий-тадқиқот ишлари мавжуд.⁵⁰
Ёқланган диссератцияларда, асосан, мевали дарахтларнинг грамматик, тарихий-этимологик ҳамда лексик-семантик хусусиятларига диққат қилинган. Уларнинг идеографик хусусиятлари ҳали тўлиқ ишланганича йўқ. Мевали ҳамда мевасиз дарахтлар билан боғлиқ семантик майдонларнинг ўзига хос хусусиятларини очиб бериш, улар асосида ботаника фани бўйича замонавий луғатларни яратиш ўзбек тилшунослигининг олдида турган улкан вазифалардан бири саналади.
Биргина олма лексемасини олиб кўрайлик. Олма навларининг 10000 дан ортиқлигини, ҳар бир нав остида аниқ ном (атама) ётишини, олма лексемаси бутунном сифатида аччиқ олма, қимизак олма, симеренко, қандил олма, афросиёби олма каби бўлакномлар билан ички муносабатларга киришишини, сўнгра боғ, кўчат, боғбон, экмоқ, пайвандламоқ, шох, барг, мева, эртаки, кечки, ёввойи, уруғ, ширин, аччиқ, кўк, қизил, оқ, олмазор, ҳосилдор, куртак, қаламча сингари лексик бирликлар билан биргаликда ўзига хос семантик майдонни ҳосил қилишни ҳисобга оладиган бўлсак, мазкур лексема орқали ифодаланётган денотатив маъно асосида мевали ва мевасиз дарахт номларини лингвистик таҳлил қилиш бўйича олдимизда қанчалик жиддий ишлар ётганлигини тасаввур қилиш қийин эмас. Бу каби соҳаларни эса ўзбек тилидан кўплаб топиш мумкин.