|
Лексик маъно ва унинг тараққиёти
Лексик маъно одатда, бир предмет, белги, ҳаракатнинг номини бошқа предмет, белги, ҳаракатга кўчириш йўли билан ривожланади. Бундай кўчиришнинг табиатни, мавқеини ҳар бир тилнинг ўзидаги семантик қонуниятлар белгилайди.
Кўчиришлар асосан қуйидагилар: метафора йўли билан кўчириш, функционал кўчириш, метонимия йўли билан кўчириш, синекдоха йўли билан кўчириш. Кўчириш қоришиқ ҳолда (метафора-функционал, метафора – метонимия, метанимия-функционал) ҳам учрайди.
Бирор предмет, белги, ҳарактнинг номи бошқасига ўзаро ташқи (шакли,ранги каби жиҳатлари билан) ўхшашлиги асосида кўчирилса, метафора йўли билан кўчириш дейилади (юнонча metaphora - кўчириш). Масалан, йўл лексемаси асли “юриш жойи” маъносини анлатади. Шундай ўхшашлик асосида бу лексема “сатр” (“бир чизиқ бўйлаб жойлаштирилган ёзув”) маъносини ҳам англата бошлаган.
Метафора йўли билан кўчиришнинг асосий кўринишлари:
1.Бир предметнинг номи бошқа предметга шаклий ўхшашлик асосида кўчирилади: оғиз (одамнинг оғзи) – оғиз (шишанинг оғзи), қўлтиқ (одамнинг қўлтиғи) - қўлтиқ (денгизнинг қўлтиғи), тиш (одамнинг тиши) – тиш (арранинг тиши) каби.47
Изоҳ. Бундай кўчириш натижасида баъзан зид маъно ҳам туғилиши мумкин. Масалан, бош лексемасининг биринчи маъносидан метафора йўли билан кўчириш асосида “ибтидо”, “муқаддам” маъноси ҳосил бўлган: мақоланинг боши каби.
2.Бир предметга (баъзан ҳаракатга)хос белгининг номи бошқа предметдаги белгига кўчирилади: аччиқ (аччиқ қалампир) - аччиқ (аччиқ гап), тўғри (тўғри чизиқ) – тўғри (тўғри гап), тез (тез юр) - тез (тез одам) каби.
Изоҳ. Бир предмет номини бошқа предметга белги сифатида кўчириш ҳам мавжуд: тош (“қаттиқ жисм”) – тош нок (“қаттиқ”).
3.Бир предметга хос ҳаракатнинг номи бошқа предметнинг ҳаракатига кўчирилади: савала (“нимани?”) – савала (“кимни?”), чўк (чўккала) – чўк (одамнинг қариганда чўкиши), ўл (жонлиларда ҳаётнинг тугаши) – ўл (ўсимлик палагининг сўлиши, қуриши) каби.
Бирор предметнинг номи бошқасига улар бажарган вазифасидаги ўхшашлик асосида кўчирилиши функционал кўчириш дейилади (лот. funktio – фаолият, вазифа).
Функционал кўчириш ҳам ўхшашлик асосида воқе бўлади. Бу жиҳатдан у метафора йўли билан кўчиришга жуда яқин. Фарқ шундаки, метафора йўли билан кўчиришда предметлар орасидаги ташқи кўриниш жиҳатдан, материал жиҳатдан ўхшашлик асосга олинса, функционал кўчиришда вазифа жиҳатдан ўхшашлик назарда тутилади. Масалан, қуш танасидаги учиш учун хизмат қиладиган аъзо қанот дейилади. Шунга ўхшаш вазифани бажарувчи қисм самолётга нисбатан ҳам қанот, деб номланган.
Шунингдек, илгарилари кўмир лексемаси “кўмиб ёндириш усули билан ўтиндан тайёрланган ёқилғи” маъносини англатар эди. Ҳозир эса “ер қатламида табиий йўл билан ҳосил бўлган қаттиқ ва қора рангли ёқилғи” маъносига кўчди. Энди бу икки маънодан асосан кейингиси кўп учрайди. Юқоридаги ёқилғининг икки турини фарқлаш лозим бўлиб қолса, булар сифатловчи келтириш йўли билан фарқланади: пистакўмир, тошкўмир деб номланади.
Функционал кўчиришда кўпинча шаклий ўхшашлик ҳам қатнашади.Масалан, юқоридаги келтирилган қанот лексемасида шакл жиҳатдан, кўмир лексемасида ранг жиҳатдан, сиёҳ лексемасида ҳолат (суюқ) жиҳатдан ўхшашлик бор. Шу сабабли бу кўчириш функционал – метафорик кўчириш деб, баҳолаш мумкин.
Бир предметнинг, белгининг, ҳаракатнинг номи бошқасига ўхшашлик асосида эмас, балки ўзаро боғликлик асосида кўчирилиши метонимия йўли билан кўчириш дейилади (юнонча metohonomiya “қайта номлаш”). Масалан, дастурхон – лексемаси “овқатланиш учун ёзиладиган буюм” ни англатади; бу лексема билан овқатнинг ўзи, “дастурхонга қўйиладиган ноз-неъмат” ҳам билдирилади.
Метонимия йўли билан кўчиришнинг асосий кўринишлари:
бир предметнинг номи шу предметдаги бошқа бир предметга кўчирилади: бош – (“киши организмининг бўйиндан юқори қисми”) – бош (“мия” – бошим оғрийди), ич (ички томон) – ич (қорин бўлиғида жойлашган аъзолар (ичим оғрийди) каби.
бир предметнинг номи шу предметга асосланган ўлчов бирлигининг номи бўлиб хизмат қилади: кун (қуёш) – кун (сутканинг ёруғ қисми), ой (ернинг йўлдоши) – ой (йилнинг ўн иккидан бир қисми) каби.
бир предметнинг номи шу предмет асосида ҳосил бўладиган предметга кўчирилади: тил (нутқ аъзоси) – тил (нутқ), чой (ўсимлик)- чой (ичимлик) каби.
белгининг номи шундай белгиси бор предметга кўчирилади: кўк (ранг номи) – кўк (“кўкат”) – кўк (“осмон”), юпқа (қалиннинг акси) – юпқа (таом номи) каби.
Изоҳ. Бу банддаги ҳолат метафора йўли билан кўчиришга ўхшаш, лекин фарқли: метафора йўли билан кўчиришда бир предметдаги белгининг номи бошқа предметдаги белгигга кўчирилади (оқ қоғоз – оқ гвардия каби), метонимия йўли билан кўчиришда эса белгининг номи предметга кўчирилади (оқ ранг номи --- предмет номи: кўзнинг оқи каби).
5) ҳаракатнинг номи шу ҳаракат натижасида ҳосил бўладиган предметга кўчирилади: атала (от) – атала (феъл) каби.
Нутқдаги “Фузулийни ўқиб тугатдим”, “Тошкент оқшомини” ўқиб тугатдим каби ишлатишлар ҳам бор. Буларда асли атоқли ва турдош отдан тузилган (Фузулий асарлари, “Тошкент оқшоми” газетаси каби) бирикма ўрнига атоқли отнинг ўзи ишлатилади. Натижада атоқли от янги лексик маъно англатмайди, балки ўз маъносини сақлаган ҳолда турдош от маъносини ҳам ўз устига молади. Юқоридаги мисоллардан фарқ қилувчи бу ҳодиса асосида тежамкорлик қонуни ётади. Қиёс қилинг: яхши одамга ёндош, ёмон одамдан қоч. – яхшига ёндош – ёмондан қоч.
Юқоридаги айтилганлардан қатъий назар, Фузулийни ўқидим билан “Тошкент оқшоми” ни ўқидим ўзаро тенг эмас. Биринчисида муаллиф номини айтиш билан асари кўзда тутилади, иккинчисида эса атоқли отнинг ўзи – асарнинг номи. Демак, метонимияга озми – кўпми биринчиси ўхшайди.
Агар Фузулийни ўқидим кабиларда метонимия йўли билан кўчириш воқе бўлаётир десак, шунда ҳам лисоний метонимия ҳақида эмас, балки нутқий метонимия ҳақида гапириш мумкин. Лисоний бирлик сифатида, масалан, Фузулий атоқли оти “асар” маъносига эга эмас. Бундай маъно шу атоқли отга нутқдаги вазияти сабабли вақтинча бириктирилади, шундай контекстдан ташқарида йўқолади.
Демак, атоқли отни бундай ишлатишни контекстуал метонимия деб аташ мумкин.Бир предметнинг номи бошқа предметга қисм билан бутун муносабати асосида кўчирилиши синекдоха йўли билан кўчириш дейилади (юнонча synecdoche – “назарда тутиш”).Синекдоха йўли билан кўчириш метонимия йўли билан кўчиришнинг бир кўриниши дейилади.48
Синекдоха йўли билан кўчиришнинг ўзига хос хусусияти миқдор белгисига асосланишидир.
Синекдоха йўли билан кўчириш икки хил:
1) бир предметнинг номи сифатида унга хос бирор қисмнинг номи ишлатилади (қисм орқали бутун англатилади): туёқ (қисм) – туёқ (бутун: баҳона билан туёққа эга бўлиб қолди), тирноқ (қисм) – тирноқ (бутун: Дунёда тирноққа зор одамлар, оз дейсизми?!) каби.
2) бир предметнинг номи сифатида шу предметни ҳам ўз ичига олган бутуннинг номи ишлатилади (бутун орқали қисм англатилади): бош (бутун) – бош (қисм – бошнинг устки қисми: Дўппи бошига тор келди), қўл (бутун) – қўл (қисм – “бармоқ” беш қўл баровар эмас каби.)
Do'stlaringiz bilan baham: |
