O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Azov, Kichik Osiyo, xiroj, Porta, “katta urush”, “Konunnomai Sulaymoniy”, yanicharalar, zoimlar, beylar, timariotlar, sipoxiylar, gayduk, kift, uskoklar, “xarbiy boskinchilar”, “buyuk davlatlar”, serblar, ruminlar.


Asosiy savol:

1. 
   Usmoniylar imperiyasining usishi va Turkiyadagi ichki siyosat.
   

Ukituvchining maksadlari: XV asr va XVI asrlarda Usmoniylar imperiyasining usishi sababalarini aytib berish, Sulaymon 1 ning Turkiyada tutgan urnini aniklash va usha paytdagi ichki siyosatga baxo berish.


Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   XV asr va XVI asrlarda Turkiyaning ijtimoiy xayoti bilan tanish buladi.
   
2. 
   Usmoniylar imperiyasining usish sababalarini tushuntiradi.
   
3. 
   Sulaymon 1ning ichki siyosatining taxlil kilib beradi.
   

1-asosiy savolning bayoni:
Turkiya imperiyasi 1453 yilda Konstantinopol shaxrini bosib olgandan keyin boshladi. Muxammad II 50 va 60-yillarda Bolkon yarim orolida Dunay buyidagi Serbiyani, Bosniyani, Gersegovinani va Albaniyani istilo kildi. Bolkon yarim oroli bilan kushni bulgan Valaxiya vassal karam kilib kuyildi. 70-yillarning urtalarida turklar Krimni va tanu (azov) shaxrini bosib oldilar. Taxminan shu vaktlarda turklar Kichik Osiyoda Trapezund shaxrini, deyarli butun Anatoliyani to Frot daryosigacha istilo kildi. Ammo Muxammad II ikki marta katta muvaffakiyatsizilikka xam uchradi: u Belgradni ishgol kila olmadi, turklar uni 1456 yilda kamal kilgan bulsalar-da, maksadlariga erisha olmadilar; shuningdek, Rodos orolini xam ololmadilar (1480 yilgi muvaffakiyatsiz buldi).
Muxammad II ning nabirasi Salim 1 zamonida (1512-1520) turklarning istilolari yana boshlandi. Salim Eronga karshi kilgan golibona urushida Zakavkazye mamlakatlaridan Ozarbayjonni, Armanistonning va Gruziyaning bir kismini, Dogiston va Kurdistonni istilo kildi. Sungra Salim Suriya bilan Misrni (1517yil) bosib olib, butun islom dunyosining boshligi sifatida uziga xalifa unvonini oldi. Krit, Kipr va Urta dengizdagi boshka yerlarini uz kulida saklab kolish uchun Venesiya Turkiya sultoniga xar yili katta xiroj tulab turishga majbur edi.
Sulaymon davrida Turkiya Yevropa siyosatida juda katta rol uynadi. Fransuz kiroli Fransisk 1 Gabsburglarga karshi Sulaymon bilan rasmiy suratda ittifok tuzdi. 1529 yilda Sulaymonning Avstriyaga kilgan yurishi Gabsburglarning Valuaga karshi olib borgan «katta urush»ning bir xalkasi edi. Sulaymon chet el savdogarlariga imtiyozli savdo yorliklari bera boshlagan birinchi sulton edi. Sulaymon uzining konunlar tuplamini («Konunnomai Sulaymoniy»sini) koldirib ketdi. Bu konunnomaga 1566 yil sanasi kuyilgan. XVI asrda Turkiyaning ichki tuzilishi kanday bulgani xakida shu tuplamga karab xam fikr yuritish mumkin. Turk sultonlari istilo kilgan kupdan-kup terrirtoryadlarning ma’muriy tuzilishi Sulaymon vaktida bir xil formaga solindi. Butun imperiya 21 viloyatga bulinib, ular uz navbatida 250 sanjak (rayon)ga taksim kilindi.
Yangi tashkil topilgan xarbiy feodal-imperiya ishlarga katta e’tibor berdi. Sulaymon turk kushinlarining ya n i ch a r l a r deb atalgan imtiyozli kismini tartibga solgan maxsus reglament tuzdi. Sulaymon dexkonlarning feodal majburiyatlarini uzi chikargan konunlarda belgilab berishga urindi. Turk dexkonlari davlatga solik tulash bilan birga uz pomeshchiklariga xam yer va suv xaki, imorat, chorva, tegirmon xaki va boshka shu singari soliklar tulashlari lozim edi. Feodal uz yeridan kochib ketgan dexkonni ma’lum muddat ichida kidirishga xakli edi. Mexnatkash axolidan juda kup xar xil soliklarni talab kilgan feodallashish jarayoni va Turkiyani markazlashtirishning kuayishi munosabati bilan XVI asrda turk dexkonlarining axvoli ancha yomonlashdi.
Turk dexkonlarining axvoli kanchalik ogir bulsa, diniy e’tikod jixatidan xristianlarga mansub bulib, istilo kilingan maxalliy axolining axvoli undan ogir edi. Serblar, greklar, bolgarlar, valaxlar (ruminlar) va boshka riyolar (musulmon bulmaganlarning xammasi turk davlat tilida shunday deb atalardi) musulmonlarga karaganda davlatga ikki baravar kuprok solik tulashga majbur edilar.
Ular mol-mulkining daxlsizligi butunlay ta’min etilmagan edi, uzlari xam doim turk ma’murlari va xarbiylarining uzboshimchaligidan va taxkirlashidan azob chekar edilar. Diniy ras-odatlarning ijro kilinishiga ijozat berilar ekan, buning uchun xristian axolisidan yana kushimcha ravishda ogir soliklar olinardi. Riyolilar ozgina norozilik bildirganlari takdirda, ular ustiga jazo ekspedisiyalari tinch axolini talar, uldirar edi.
Bolkon yarim orolidagi xalklar turklar istilosi natijasida kandaydir sun’iy bir tusik bilan butun Yevropadan ajratilganidan turklar zulmi sharoitida juda sekin rivojlanib bordilar.Savdo-sotik ishlari tor doirada olib borildi va fakat maxalliy xarakterdagina edi. Sanoat juda sekin rivojlandi. Bolkon yarim oroli xalklari (juda kupchiligi slavyan xalklari) boshiga goyat zur ofat bulib tushgan turklar istilosi shu buldiki, kishlok xujaligi texnikasi pastligicha kolaverdi, bir kator viloyatlarda natural xujalik xukmron bulib keldi, krepostnoylik munosabatlari saklanib koldi, madaniyat turgunlikka uchradi.