O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Tushunchalarni Bulish
. Tushunchaning xajmini unda aks etgan predmetlarni 
ayrim guruxlarga (ayrim predmetlarga) ajratish yo’li bilan aniqlashga tushunchani Bulish 
deyiladi. Bulish amalini Bulinuvchi tushuncha (xajmi aniqlanishi lozim Bo’lgan 
tushuncha), Bulish asosi (predmetning tushunchada fikr qilanadigan birorta umumiy 
belgisi) va Bulish a’zolari (Bulish natijasida xosil qilinadigan tur tushunchalar) tashkil 
etadi. Masalan «Inson» tushunchasini (Bulinuvchi tushuncha) ijtimoiy kelib chiqishiga 
ko’ra (Bulish asosi) «ishchi», «dexqon», «ziyoli» (Bulish a’zolari) tushunchalariga 
ajratish yo’li bilan uning xajmi aniqlanadi. Bulinuvchi tushuncha-jins tushuncha, Bulish 
a’zolari-tur tushunchalar Bulib, ular o’zaro birga Buysunish munosabatidadirlar. 
Tushunchalarni Bulish amalini predmetlarni kismlarga ajratishdan fark kilish lozim. 
Masalan, avtomobilni ko’zov, shassi, dvigatel va shu kabilarga ajratsak, uni kismlarga 
Bo’lgan Bulamiz. Predmetning kismi predmetning umumiy belgilariga ega Bulmasligi 
mumkin. Shuning uchun xam «Ko’zov avtomashinadir», degan mo’loxaza xosil kilsak, o’ 
xato Bo’ladi. Agar «Avtomobil» tushunchasini «Engil avtomobil», «Yo’k tashuvchi 
avtomobil» tushunchalariga ajratsak, uni Bo’lgan Bulamiz. 
Bulishning ikkita turi mavjud: asos Bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab Bulish va 
dixotomik Bulish. Birinchi turida predmetning birorta umumiy belgisi Bulish uchun asos 
qilib olinib, uning o’zgarishiga muvofiq xolda predmetlarning ayrim guruxlari 
aniqlanadi. Masalan: burchakning o’zgarishiga qarab «uchburchak» tushunchasi uchta tur 
tushunchaga: «to’gri burchakli uchburchak», «o’tmas burchakli uchburchak», «o’tkir 
burchakli uchburchak»larga ajratiladi. Bulish asosi qilib Bulinuvchi tushunchaning 
mazmunida fikr qilinadigan xar qanday umumiy belgini olish mumkin. Masalan 
«uchburchak» tushunchasini tomonlariga qarab «teng tomonli uchburchak», «teng yonli 
uchburchak», «turli tomonli uchburchak» tushunchalariga ajratish mumkin. 
Tushunchaning qaysi belgisini Bulish asosi qilib olish Bulishda xal qilinishi lozim 
Bo’lgan vazifaga bogliq. Lekin qanday vazifani xal qilishdan kat’iy nazar, Bulish 
o’zining obyektiv asosiga ega Bulishi lozim, ya’ni Bulish asosi Bo’lgan belgi 
predmetning umumiy belgisi Bulishi shart.