O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Tafakkurning asosiy shakllari 
a.
 
Ma’ruza
Reja: 
1.Tushuncha – mantiqiy tafakkur shakli. Tushunchalarni hosil qilishning mantiqiy 
usullari
 
2. Tushunchalar xajmi va mazmuni
3. Tushunchalarning asosiy turkumlari
4. Tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar 
5. Tushunchalar ustida mantiqiy amallar
1. 
Tushuncha
predmet va xodisalarning umumiy, muxim belgilarini aks ettiruvchi 
tafakkur shaklidir. 
Belgilar
deb, predmetlarni bir-biridan farq qiluvchi xamda ularning bir-biriga 
o’xshashligini ifoda qiluvchi tomonlarga, xususiyatlarga aytiladi. Xar bir predmet 
olamdagi boshqa predmetlar bilan (bevosita yoki bilvosita) aloqada Bo’lganligi uchun 
ko’p belgilarga ega. Ularning ba’zilari faqat bitta predmetga xos Bo’lgan, uning 
individual, yakkalik
belgilarini tashkil qilsa, boshqalari predmetning ma’lum bir 
guruxiga tegishli Bulib, u
mumiy belgilar
xisoblanadi. Masalan, xar bir kishi faqat 
o’zigagina xos Bo’lgan ruxiy kechinmalar va shu kabi individual belgilarga ega. Shuning 
bilan birga kishilarning ma’lum bir guruxiga (mexnat jamoasi, millat va shu kabilarga 
tegishli) yoki barcha kishilarga (mexnat qilish, fikr yuritish qobiliyatlari, ijtimoiy 
munosabatlarda ishtirok qilishi va shu kabilar) xos Bo’lgan umumiy belgilarga ega. 
Individual va umumiy belgilarning ba’zilari predmetning mavjud Bulishi uchun zarur 
Bulib, uning tabiatini, moxiyatini ifodalaydi. Bunday belgilar predmetning 
muxim 
belgilari
deyiladi. Masalan, davlatning mavjud Bulishi uning o’z maydoni, axolisi, 
xokimiyat organlariga ega Bulishini taqoza etadi. 
Nomuxim belgilar
predmetning moxiyatini tashkil qilmaydi. Ularning yo’qolishi bilan 
predmetning tabiati o’zgarmaydi. Masalan, qaysi irqqa, millatga, jinsga taalluqli Bulishi 
individning inson sifatida mavjud Bulishi uchun muxim emas. 
Shuni xam aytish lozimki, predmet belgisining muxim yoki nomuxim Bulishi, bizning 
predmetga amalda qanday munosabatda Bulishimizga qarab xam belgilanadi. Xususan, 
bir munosabatda muxim Bulmagan belgilar, boshqa munosabatda muxim Bulishi 
mumkin. Masalan, kishining layoqati uning qanday kasbni tanlashi uchun muxim Bo’lsa, 
inson sifatida mavjud Bulishi uchun muxim emas. Bunday muxim belgilar predmetning 
ma’lum bir munosabatdagi muxim belgilari deyilib, obyektiv muxim belgilardan 
(predmetning mavjud Bulishi bilan zaruriy aloqada Bo’lgan belgilardan) farq qiladi. 
Nixoyat, predmet to’xtovsiz xarakatda, taraqqiyotda Bo’lganligi uchun, vaqt o’tishi 
bilan uning muxim Bo’lgan belgisi nomuxim Bo’lgan belgiga yoki, aksincha, nomuxim 
belgisi muxim belgiga aylanishi mumkin. 
Masalan, bevosita kuzatiladigan faktlar empirik bilish bosqichida muxim axamiyatga 
ega Bo’lsa, nazariy bilish bosqichida unga kamroq murojaat qilinadi. 
Demak, tushunchada predmet o’zining muxim belgilari orqali fikr qilinib, bu belgilar 
predmetning umumiy va individual belgilari Bulishi mumkin. Masalan, «Xamza 
Xakimzoda Niyoziy» tushunchasida predmetning umumiy belgilari (inson, yozuvchi) bilan 
bir qatorda, individual muxim belgilari (xususan, «Boy ila xizmatchi» dramasining 
muallifi) xam fikr qilinadi. 

---

99 
Tushunchaning xissiy bilish shakllaridan tubdan farq qilishiga aloxida e’tibor berish 
zarur. Sezgi, idrok va tasavvur predmetning yaqqol obrazlaridir. Biz faqat birorta konkret 
predmetni, masalan, o’zimiz yozib o’tirgan qalamni idrok qilishimiz yoki u to’grisida 
tasavvurga ega Bulishimiz mumkin. «Umuman qalam»ni idrok qilib Bulmaydi. Chunki 
tushuncha predmetning yaqqol obrazi emas, balki abstrakt obrazidir. Qalam tushunchasi 
o’zida konkret qalamlarning barchasini qamrab olgani xolda, ularning xar biriga xos 
Bo’lgan individual belgilarni tashlab yuborib, umumiy, muxim belgilarini ifoda qiladi. 
Ayni paytda bu belgilar qalamni boshqa predmetlardan, masalan, kitobdan farq qildirib 
turadigan spetsifik beliglar Bulib xam xizmat qiladi. 
Tushuncha predmetning nomuxim belgilaridan chetlashar ekan, demak uni to’laligicha 
aks ettira olmaydi. Bu ma’noda u xissiy bilish shakllariga nisbatan borliqdan o’zoqrokda 
turadi. Lekin, tushuncha predmetning muxim belgilarini in’ikos qilishi, moxiyatini aks 
ettirishi bilan xissiy bilish shakllariga nisbatan borliqni chuqurroq, tularoq ifoda etadi. 
Tushuncha, xissiy bilish shakllaridan farqli ularoq, inson miyasida to’gridan-to’gri aks 
etmaydi. U ma’lum bir mantiqiy usullardan foydalanilgan xolda xosil qilinadi. Bu usullar 
taqqoslash, analiz, sintez, abstraktsiyalash, umumlashtirishlardan iborat