O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Genetik ta’rifda
aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u ifodalagan predmetning 
kelib chiqishini ko’rsatish orqali ochib beriladi. Masalan, «Oksid metallarning kislorod 
bilan reaktsiyaga kirishi natijasida xosil Bo’lgan kimyoviy birikmadir», degan ta’rif 
genetik ta’rifga misoldir. Bu ta’rifning mantiqiy strukturasi yaqin jinsi va tur belgisini 
ko’rsatish orqali ta’riflash bilan bir xildir. 
Ta’riflash ma’lum qoidalarga rioya qilishni talab etadi. Ular quyidagilardan iborat: 
a) ta’rif teng xajmli Bulishi kerak, ya’ni aniqlanuvchi tushuncha xajmi bilan 
aniqlovchi tushunchalar xajmlari yigindisi teng Bulishi kerak. Bu qoida buzilsa, ta’rif yo 
xaddan tashqari keng, yo xaddan tashqari tor Bulib qoladi. Masalan, «Mantiq, tafakkurni 
o’rganuvchi fandir» – xaddan tashqari keng, «Mantiq isbotlash strukturasini o’rganuvchi 
fandir» – xaddan tashqari tor ta’rifdir. 
b) Ta’rif aniq Bulishi kerak. Buning uchun obrazli iboralar, mazmuni noaniq so’zlar 
ishlatilmasligi lozim. Masalan, «Xayol – chuqur ot», «Davlat dunyoviy ruxning siyosiy 
jixatdan namoyon Bulishidir» (Gegel) degan ta’riflarda bu qoida talablari buzilgan. 
Ularda chuqur ma’no Bo’lsa-da, tushunchaning mazmuni aniq ochib berilgan emas. 
v) Ta’rif aylana shaklida Bulib qolmasligi kerak. Ta’rif berishda aniqlovchi tushunchaning 
mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o’ziga murojaat etilsa, ta’rifda aylana 
xosil Bo’ladi. Masalan, «Mantiq to’gri fikrlash xaqidagi fandir» deyilganda ta’rifda aylana 
vujudga keladi. Chunki, «To’gri fikrlash nima?», degan savolga, «U mantiq qonun-qoidalariga 
rioya qilingan xolda fikrlashdir», deb javob berishga to’gri keladi, ya’ni «mantiq» 
tushunchasiga murojaat qilinadi. 
Tavtologiya 
xam shu qoidaning buzilishi natijasida sodir Bo’ladi. Bunda aniqlanuvchi 
tushunchadan uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan Bo’ladi. Masalan, «Ta’magir 
ta’magirlik qiluvchi kishidir» desak, tavtologiyaga yo’l qo’ygan Bulamiz. 
g) Ta’rif iloji boricha inkor shaklda Bulmasligi kerak. Aks xolda predmetga xos 
Bo’lgan belgi o’rniga unda yo’q Bo’lgan belgi ko’rsatiladi. Masalan, «Ong moddiy 
emas» degan ta’rif «ong» tushunchasining mazmunini to’liq ochib bera olmaydi. 
Bilish jarayonida