O‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasi huzuridagi din ishlari bo‘yicha qo‘mita

1.2. O‘zbek tilida kishi nomlarini hosil qiluvchi leksemalarning mavzuviy guruhlari va kognitiv modellari
Odatda, onomastikaga bag‘ishlangan barcha asarlarda antroponimlar haqida ham so‘z boradi. Antroponim – asli grekcha so‘z bo‘lib, antro – odam+onim, ya’ni kishilarga berilgan atoqli otlardir. O‘zbek tilida bu termin o‘rnida ism, kishi ismi, odam otlar, kishi nomlari kabi terminlar qo‘llaniladi.³⁹
Antroponimik indikatorlar. O‘zbek tilshunosligida Z.Do‘simov tomonimik indikatorlar haqida ilk bor alohida maqola e’lon qildi. Ammo antroponimik indikatorlar haqida haligacha biror boshqa tadqiqotni uchratmadik. Indikatorlar antroponimlarni tilning lug‘at tarkibidagi o‘ziga xos alohida bir tizimga birlashtiruvchi vositadir. Ular kishi ismlari tarkibida kelib, uni biror jihatdan xarakterlab, konnotativ ma’no ifodalaydi. Har bir indikatorni qabul qilgan antoponim shu indikator uchun mikrotekst vazifasini bajaradi. Antroponimlarga qo‘shilish xususiyatiga ko‘ra indikatorlar quyidagilarga bo‘linadi:
1. Erkaklar ismiga xos: jon, xon, bek, sher, arslon.
2. Ayollar ismiga xos: oy, oyim, beka, gul, pari.
3. Erkak va ayol ismiga qo‘shilishiga ko‘ra betaraf bo‘lgan indikatorlar: jon, xon.
Quyida kishi nomlarini hosil qilishda leksemalarning mavzuviy guruhlarini ko‘rib chiqamiz.
Zoonimlar ishtirokida yasalgan antroponimlar
Bu ma’lumotda antroponim sifatida erkaklar va ayollarning shaxsiy ismlari o‘rganilib, ular zoonimlar asosida shakllangan - hayvonlar va qushlarning nomlari yoki ular mavjud. Illustrativ material sifatida biz professor E.A.Begmatovning 1991 yilda chop etilgan “O‘zbek nomlari” (o‘zbek nomlari) kitobining leksikografik ma’lumotlaridan foydalandik. Bu lug‘atda 13 ming erkak va ayol antroponimlari mavjud bo‘lib, shundan 513 tasi hayvonlar va qushlarning nomlaridan (zoonimlari) yoki ular ishlatgan nomlardan hosil bo‘lgan.
Ta’kidlash joizki, murakkab antroponimlarda uchraydigan ko‘plab zoonimlar qo‘shimchalarga o‘tish bosqichida. Bu shuni anglatadiki, kompozitonantroponimlar tarkibidagi bu zoonimlarning nominativ ma’nolari qorayib, nolga qadar zaiflashgan, shuning uchun ular shakl hosil qiluvchi affiks morfemalari xususiyatiga ega bo‘lgan. Antroponimlar tarkibi quyidagi birliklardan tashkil topadi:
1) Sher (Alisher, Buvasher, Valisher, Komilsher, Muhammadsher, Parpisher, Pulatsher, Rafikisher, Rahmoshner, Xolter, Xorasher, Fininger, Galimsher va boshqalar);
2) Nor - “erkak tuya” (Ahmador, Beknor, Bobonor, Mengnor, Mingnor, Mullanor, Oynor, Onor, Tochinor, Xushnor, Eshnor va boshqalar);
3) Xo‘roz (Boyxuroz, Norxo‘roz va boshqalar);
4) Bo‘ri (Boybo‘ri, Kovbo‘ri, Mamatbo‘ri, Toshbo‘ri, Melibo‘ri, Norbo‘ri, SHobo‘ri, Eshbo‘ri va boshqalar);
5) CHori - “to‘rt yoshli qo‘chqor” (Yo‘lchori, Mengchori, Sultonchori) va boshqalar;
6) Quchqor - “erkak qo‘y” (Boyqo‘chqor, Meliqo‘chqor, Norqo‘chqor, Mullaqo‘chqor);
7) Toy – “otning bolasi” (Anortoy, Asiltoy, Bekjontoy, Dultoy, YOrtoy, Jontoy, Zamontoy, Emintoy, Kamoltoy, Mamantoy, Nurtoy, Ovultoy, Rahmontoy, Nortoy, Toshtoy, Umartoy, Xaliltoy, CHintoy, SHertoy, SHotoy, YAshtoy Arshitoy, Gulomtoy, va boshqalar);
8) Qo‘zi - “qo‘zichoq” (Bekqo‘zi, Dadaqo‘zi, Ettovqo‘zi, Jonqo‘zi, Ziyodqo‘zi, Kimsan qo‘zi, Mamatqo‘zi, Omonqo‘zi, Poshoqo‘zi, Temirqo‘zi, Xolqo‘zi, Sherqo‘zi, Elqo‘zi, Qo‘rqo‘zi, Ahmad qo‘zi, G‘ulom qo‘zi, Meli qo‘zi va boshqalar);
9) Bo‘ta “tuya” (Bekbo‘ta, Gulbo‘ta, Jonbo‘ta, Yuzbo‘ta, Mengbo‘ta, Norbo‘ta, Oqo‘ta, Xolbo‘ta, SHobo‘ta, Erbo‘ta va boshqalar)⁴⁰.
Yuqoridagi misollar shuni ko‘rsatadiki, antroponimlarning shakllanishida qo‘shimchalarga qaraganda -toy, -qo‘zi, -bo‘ta, -sher so‘zlari eng mahsuldor bo‘ladi.
Hayvonlarni anglatuvchi so‘zlar, ya’ni zoonimlar ayol jinsidagi antroponimlarni hosil qilishda ham ishlatiladi. Masalan, Bo‘rixon,
Toshbo‘ri kabilar. Misol: Qishloqdagilar tog‘amni “Bo‘rixon” demay, “dyadya Borya” deb chaqirishar ekan. ... Bo‘rixon begona uyga kirib qolgan odamdek qovushmay turardi. (S. Ahmad “Begona”)
Shuningdek, ular vositasida erkaklar ismi ham hosil qilinganligi kuzatiladi. Masalan, Sherqo‘zi, Norqo‘zi, Bo‘ritosh kabilar.
Misol: Mulla Norqo‘zi har kuni bozordan qaytib samovarga chiqadi va ko‘ngli tortgan odamlarni atrofiga to‘plab, yarim kechagacha shariatdan yuz o‘girgan xotinlar to‘g‘risida shunday vaysab o‘tiradi. (A.Qahhor “Mayiz emagan xotin”)
Ba’zan faqat zoonimning o‘zi bilan ism hosil qilinishi ham uchraydi. Masalan, Lochin, Qunduz, Arslon, Nor, Sher, Qumri, Olqor, Taylon, Shunqor kabilar.
Misol: Lochinboy yaxshi qaraydimi, yo xotinining gapiga kirib?.. — Yo‘-o‘q tuzuk, undan xafamasman. Uyam jo‘jabirday jon, sakkizta bolasi bor. (Bahodir Murod Ali “Ular Ketishyapti”)⁴¹
Ayrim atroponimlar zoonimlarga bek, boy, toy kabi o‘zlarni qushish bilan yasalgan. Masalan, Arslonbek, Burgutboy, Lochinbek, Shertoy, Qo‘chkorbek, Arslonboy, SHerbek, Nortoy kabilar.
Nortoyloq, Nortoy (Nortoy) fors-tojikcha, o‘zbekcha o‘g‘il bola qizil xolli aziz, erkatoy (toyloq) bola yoki Nor tuyaning bo‘talog‘idek quvnab o‘ssin.⁴²
Arslonboy – beklar avlodiga mansub bo‘lgan dovyurak yigit.⁴³
Shuningdek, o‘zbek tilida qul, xon, xo‘ja, bibi, boy (voy), oy, qiz, jon, niso kabi elementlar asosida ham erkak va ayollar nomlarining hosil qilinganligi kuzatiladi: Sherqul, Bo‘rivoy, Bo‘rixon, Sherxon, Bo‘rixo‘ja, Qumriniso, To‘tibibi, Qumribibi, Bulbuloy Lochinoy, , Qumrixon kabilar.
Misol: Bo‘rivoy hovliga chiqib, u yoq-bu yoqqa qaradi. Don cho‘qilayotgan xo‘rozni bir tepib, qoqolatdi-yu, ko‘chaga oshiqdi. (“Xo‘roz mingan bola” o‘zbek xalq ertagi)
Qumrixon opa etmish yoshdan oshib qoldi. U davladan pensiya oladi, epizodik rollarda chiqib turgani uchun teatr ham oylik to‘laydi. (Sh.Xolmirzaev. “Qaytish”)
Biz o‘rganayotgan tillar antroponimlarining muhim qismi ularning birinchi asosiy komponenti pozisiyasida boshqa tabiatdagi zoonimlar qo‘llanilishi bilan tavsiflanadi. Bularga quyidagilar kiradi:
1) chori - “qo‘chqor 4 yoshda” (Chorimuhammad, Chorimirza, Choriyor);
2) sher - “sher” (Sherali, Sherzod, Sherxon, Sherberdi, Sherdil, Sherzod, Sherjaxon, Shermamat, Shermatali, Shermon va boshqalar);
3) to‘ti - “to‘tiqush” (To‘timomo), bulbul - “bulbul” (Bulbulnoz);
4) nor - “erkak tuya” (Norali, Norahmad, Norbazal, Norbegim, Norberdi, Norbobo, Norbula, Noryigit, Norjiga, Norjon, Norkamol va boshqalar);
5) ot - “ot” (Otbosar, Otmirza, Otchopar va boshqalar); 
7) Qo‘zi - “qo‘zichoq” (Qo‘zibola, Qo‘zibo‘qar, Qo‘zimurod, Qo‘zixaydar);
8) qo‘y - “qo‘chqor” (Quvoboqar, Qo‘ymurod); 
10) toy - “tayoq” (Toymat Toimuxammad, Toyyigit, Toybola, Toybogar);
11) to‘q - “qo‘zichoq” (To‘qmash, To‘qlimurod, To‘qlimirza); 
12) bo‘ri - “bo‘ri” (Bo‘ritosh, Bo‘rigul);
13) buta - “tuya” (Bo‘to‘qz, Bo‘ta gul);
14) qoplon - “Yo‘lbars” (Qoplonmirza);
15) mayna - (Mainaxol);
16) xuroz - “Xo‘roz” (Xurozol) va boshqalar.
O‘zbek tilida ikkita zoonim modellari bo‘yicha tuzilgan antroponimlar ham mavjud: a) yovvoyi hayvonlar ma’nosida zoonim + uy hayvonlari ma’nosida zoonim; Sherqo‘zi (sherning bolasi), Sherbo‘ta (sher + tuya), SHertoy / Sherxtoyloq (sher + quloq), b) “Zoonim uy hayvonlari ma’nosida + zoonim uy hayvonlari ma’nosida: Nortoyloq (erkak tuya + tuya).
Tojik olimi A.G‘ofurov “Arslon va sarv” kitobida musulmon mamlakatlari xalqlari tillarida alohida hayvonlarning nomlari antroponim sifatida ishlatilganini qayd etadi. Bu funksiyada ular mustaqil ravishda ishlatiladi yoki ular murakkab nomlarning tarkibiy qismlaridan biri (odatda, asosiy sifatida) sifatida uchraydi. Hayvonlar, qushlar va boshqa tirik mavjudotlar nomlarining genetik kelib chiqishi tojik-fors va turkiy tillarga tegishli. A.G‘ofurovning bu kitobida zoonimlarning antroponim sifatida ishlashi uchun muhim bo‘lgan ba’zi ma’lumotlar ham bor.
A.G‘ofurov bu asarida musulmon mamlakatlari xalqlarining antroponimlarini o‘rganadi. Unda hayvonlar va qushlarning ismlari asosida yaratilgan o‘ttizga yaqin erkak va ayol ismlari tahlil qilingan. Hayvonlar va qushlarning ismlari erkak yoki urg‘ochi nomlari sifatida yoki mustaqil ravishda ishlatilgan, murakkab antroponimlarning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan (3,334). Xuddi shu ma’no, masalan, “Lev” ma’nosi to‘rtta antroponim bilan ifodalanganligi muhim va qiziqarli: Asad (arabcha), Xaydar (arabcha) Arslon (turkiy). Bu antroponimlar Alixaydar (“Ali” - “sher”), Asadullo (Alloh sheri) kabi murakkab birikmalarda ishlatiladi. Bundan tashqari, Baglay (qo‘zichoq), Bakr (yosh tuya), Buri (bo‘ri), Cher // Sherbola (sher bolasi), Taxmasp (kuchli ot). Ular erkak ismlarining tabiatiga kiradi. Bu barcha asosiy qismlar va murakkab nomlarning bevosita nominativ ma’nosi uy va yovvoyi hayvonlarning nomlari bilan bog‘liq. Erkak ismlari orasida Kaftar (kaptar), Malax (chigirtka), Samur (sable), Shahboz (lochin), Yunus (kabutar) va boshqalar bor, ularning ma’nolari qushlar va boshqa mayda jonzotlarning ismlari bilan bog‘liq. Masalan, Malax - “chigirtka”)⁴⁴
O‘zbek tilidagi ismlarni qanday nomlardan hosil bo‘lganligiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: