Ozbekiston respublikasi

3. Eritmalarni muzlash va qaynash haroratlari.
Moddaning biror erituvchida eriy olish xususiyati shu moddaning eruvchanligi deb ataladi. Moddalarning eruvchanligi (ya’ni to‘yingan eritmasining konsentratsiyasi) erigan moddaning va erituvchining tabiatiga, shuningdek, temperatura bilan bosimga bog‘liq. Ayni moddaning ma’lum temperaturada 100 gramm erituvchida erib, to‘yingan eritma hosil qiladigan massasi uning eruvchanlik koeffitsienti (yoki eruvchanligi) deb ataladi.
Agar 100 g suvda 10 g va undan ko‘proq miqdordagi modda erisa yaxshi eruvchan, agar 10 g dan 0,001 g gacha erisa yomon eriydigan, agar 0,001 g dan kam erisa – amalda erimaydigan modda deyiladi.
Moddalarning eruvchanligi ularning tabiatiga bog‘liq. Qutbli moddalar qutbli erituvchida - spirt, ammiak, HCl suvda yaxshi eriydi. Qutbsiz moddalar qutbsiz erituvchilarda (yog‘ benzolda, naftalin benzolda) yaxshi eriydi.
Nazariy jihatdan olganda mutlaqo erimaydigan modda bo‘lmaydi. Hatto oltin va kumush ham juda oz darajada bo‘lsa ham suvda eriydi.
Moddalarning erish issiqligi. Moddalar eriganda issiqlik yutiladi yoki ajralib chiqadi. Bir mol modda eriganda yutiladigan yoki ajralib chiqadigan issiqlik miqdori shu moddaning erish issiqligi deb ataladi.
Qattiq moddalarning erish jarayoni ketma-ket ikki bosqichdan iborat bo‘lib, bularning har birida issiqlik effekti sodir bo‘ladi:
Erish jarayonida qattiq moddalarning kristall panjarasi parchalanadi. Buning uchun ma’lum energiya sarf qilish kerak, demak bu jarayonda issiqlik yutiladi (-Q₁).
Erigan modda zarrachalarining erituvchi molekulalari bilan o‘zaro ta’siri (solvatlanish) natijasida issiqlik ajralib chiqadi (+Q₂).
Demak, erish issiqligi Q yuqorida aytib o‘tilgan issiqlik effektlarining yig‘indisidan iborat bo‘ladi.
Q=-Q₁ + Q₂
Erituvchi sifatida suv ishlatilsa gidratlanish deyiladi. Gidratlanish paytida kristall panjaraning buzishga sarflanganidan ko‘ra ko‘proq issiqlik chiqsa, qattiq moddaning erishi ekzotermik jarayon bo‘ladi. Aksincha, agar gidratlanish natijasida chiqqan issiqlik kristall panjarani buzishga sarflangan issiqlikdan kam bo‘lsa, bunday jarayon endotermik jarayon deyiladi.
Faraz qilaylik, biror uchuvchi emas modda biror suyuqlikda erib cheksiz suyultirilgan eritma hosil qilsin. Bunda eritmaning bugʻ bosimi erituvchining eritmadagi bugʻ bosimi P1 ga teng boʻladi va erituvchi uchun Raul qonunini qõllash mumkin bõladi. Quyidagi rasmda sifatida erituvchi bugʻ bosimi Po 1 ning va eritma bugʻ bosimi P ning temperatura bilan õzgarishi tasvirlangan. Tenglamada temperatura õzgarishi bilan bugʻ bosimining naqadar keskin õzgariahi bir fazadan ikkinchi fazaga õtish issiqlik qiymatiga bogʻliq ekanligi kõrsatilgan edi.muzlash issiqligi bugʻlanish issiqligidan ancha katta bõlafi. Temperatura õzgarishi bilan qattiq moddaning bugʻ bosimi suyuq moddaning bugʻ bosimiga qaraganda keskin õzgaradi. Shu sababli temperatura õzgarishi bilan qattiq moddaning bugʻ bosimi erituvchi va eritmaning buğ bosimlarini kesib oʻtadi.
Suyuq va qattiq moddalarning kimyoviy potensiallari bir biriga tenglashganda muzlaw rõy beradi. Demak muzlash temperaturasida suyuq va qattiq moddalarning bugʻ bosimlari bir biriga tenglashadi a nuqtada eruvchi (suv) ning bugʻ bosimi, b nuqtada eritmaning bugʻ bosimi muzning bugʻ bosimi bilan tenglashadi. Demak, a nuqtada suv va b nuqtada eritma muzlaydi. Suvning bugʻlanishi bosimi T temperaturada, eritmaning bugʻ bosimi esa T1 temperaturada muzning bugʻ bosimiga tenglashadi. Demak, T Suvning va T1 eritmaning muzlash temperaturasidir. Diagrammada kõrsatilishicha T1 hamma vaqt T dan hamma vaqt past bõladi. Shunday qilib eritma hamma vaqt etuvchiga nisbatan past temperaturada muzlaydi T>T1 dan; ∆T=T-T1; ∆T- eritma muzlash temperaturasining pasayishi deb aytiladi. Suyuqlikning bug bosimi atmosfera bosimiga tenglashganda suyuqlik qaynay boshlaydi. Qaynash temperaturasida suyuqlikning bug bosimi atmosfera bosimiga tenglashadi. Eritma hamma vaqt etuvchiga nisbatan yuqori temperaturada qaynaydi. T1>T dan;∆T=T1-T; ∆T- eritma qaynash temperaturasining koʻtarilishi deb ataladi. Eritma muzlash temperaturasining pasayishi va qaynash temperaturasining koʻtarilishi eritmaning konsentratsiyasiga priporsionaldir. Eritmaning konsentratsiyasi ortgan sari eruvchi bilan eritmaning bugʻ bosimlari orasidagi tafovut kattalashadi, ∆T ham ortadi. ∆T=EC
Bunda C- konsentratsiyasi, E- faqat eruvchi tabiatiga bogʻliq bõlgan mutanosiblik kattaligi. Agar C=1 bõlsa ∆T=E boʻladi. Demak, E molyar eritma muzlash temperaturasining pasayishi, E kattalik muzlash temperaturasining pasayishi. Yohud kreaskopik konstantasi deyiladi. Turli erituvchilarning qanday bõlmasin biror erituvchidagi bir molyar eritmasida erigan moddalarning malekulalar soni bir xil bõladi. Demak, Raul qonuniga muvofiq bugʻ bosimining pasayishi ham bir xil bõladi. Shunday qilib, E ning son qiymati erigan moddaning tabiatiga emas balki erituvchining tabiatiga bogʻliqdir. Masalan, suvning kreaskopik konstantasi 1,86 ga, benzolniki 5,12 ga teng. Suvning ebulyoskopik konstantasi 0,52 ga. Benzolniki 2,6 ha teng. Gram erituvchiga gram modda erigan bõlsa bu eritmaning mol konsentratsiyasi: