Ozbekiston respublikasi

Asosiy qism.
Eritmalarning xossalari ularning tarkibiy qismlari tabiatiga hamda miqdoriga yani eritmaning tarkibiga bogliqligini õrganishda termodinamika usulidan foydalaniladi. Bunda parsial molyar qiymatdan foydalaniladi. Eritmaning xossasi tarkibiy qismlarning eritmadagi xossalarning- parsial molyar kattaliklari yigʻindisiga teng deb qabul qilinadi.
E
ritmaning bir ekstensiv yani eritma miqdoriga bogʻliq boʻlgan umumiy xossalarini korib õtamiz. Bularga V, Cp ,∆H, ∆G shu kabi termodinamik xossalar kiradi. Agar sistema ikki komponentli ( yani erituvchida bitta modda erigan bõlsa) x- xossa erituvchi va eruvchanliklarining mol soni n1 n2... ga temteratura va bosimga teng boʻladi
E
kstensiv xossa holat funksiyasi yani tõla funksiya bõlgani uchun X hamma parametrlar boʻyicha T, P = const da tola differensialana oladi.
X i – ishorasi i maddaning parsial molyar kattalik. Yaʼni i- komponentning eritmadagi ( sifat holdagi emas) xossasi, quyidagi tenglamaga muvofiq maddaning parsial molyar kattaligi, turgʻun temperatura va bosimga eritmaga i- komponentdan cheksiz kichik miqdor qõshilgandagi eritma xossasining cheksiz kichik õzgarishiga teng, yoki parsial molyar kattalik- turgʻun temperatura va bosimda juda katta hajmdagi eritmaga i- komponentdan bir millat qõshilgandagi eritma xossasining õzgarishiga teng. Bu holda eritmaning tarkibi amalda õzgarmaydi. Toza modda uchun parsial molyar kattalik shu toza moddaning xossasiga teng.
1. Eritma haqida
Eritmalarning eng muxim ko’rsatkichi kontsentratsiya ko’rsatkichidir. Kontsentratsiya orqali eritmalarning ko’p xossalari aniqlanadi. Eritma komponentining (moddasining) kontsentratsiyasi deb, eritmaning yoki erituvchining ma’lum massasida yoki hajmida saqlangan erigan moddaning o’lchanadigan qiymatiga aytiladi. Binobarin, kontsentratsiya-erituvchi va erigan moddalar qanday (og’irlik, hajmiy) nisbatda olinganligini ko’rsatadi. Eng ko’p qo’llaniladigan kontsentratsiyalar; massa xissasi, molyar, molyal, ekvivalentning molyar kontsentratsiyasi, molyar xissa, hajm xissasi, titr.
1. Molyar xissa (X - berilgan sistemadagi komponent(n_i) ning mollar miqdorini sistemaning umumiy mollar soniga bo’lgan nisbati:

2. 
   Hajm massasi (_i) – sistemadagi komponentning hajmi (V_i)ni sistemaning umumiy hajmiga bo’lgan nisbati:
   

3. Massa xissasi (_i)- sistemadagi komponentning massasini (m_i) sistemaning umumiy massasiga (m_i) bo’lgan nisbati:

4. “V” komponentning molyar kontsentratsiyasi (S_V) deb berilgan sistemadagi V moddaning miqdorini (mol), sistemaning hajmi (V) ga bo’lgan nisbatiga aytiladi:

Bu erda n – moddaning mollar soni; m - moddaning massasi; M – moddaning molyar massasi. Molyar kontsentratsiya mol/m ; mol/dm ; mol/l bilan ifodalanadi.
“Molyarlik” atamasi ishlatilmaydi, biroq “molyarli”, “bir molyarli” kabi atamalar qo’llaniladi. YUqorida ko’rsatilgan mol/dm yoki mol/l o’rniga “M” belgisini ishlatish mumkin. Masalan, 1M HCl; 0,4M KOH va x.k.

5. 
   Komponent “V”ning molyal kontsentratsiyasi (m_B) deb, erigan modda V ning mol (n) miqdorini erituvchining kg bilan o’lchangan massasi (m_B)ga bo’lgan nisbatiga aytiladi:
   

Masalan, agar eritma “bir molyalli” deyilsa, 1mol moddani 1kg erituvchida erishi natijasida hosil bo’lgan eritmaga aytiladi. Molyal kontsentratsiya “ml” belgisi bilan ham ifodalanadi.
6. Eritmaning ekvivalent kontsentratsiya birligi (N) – normallik

• 
  1l (1 x 10 m ) eritmadagi erigan moddaning ekvivalent soni bilan aniqlanadi (1 x 10 m eritma – 1 N = 1ekv/l =1 x 10 ekv/m ).
  Agar Vm eritmada E_i ekvivalent modda erigan bo’lsa, eritmaning ekvivalent kontsentratsiyasi N_i ushbu formula bilan topiladi:
  
  

Molyar massa xissasi, molyal kontsentratsiyalar bilan ifodalangan eritma tarkibi sistemaning haroratiga bog’liq emas. Binobarin, bu ifodalar odatda noizotermik (harorat o’zgaradigan) tajribalarda qo’llaniladi. Erish jarayoni. Erish jarayonining tabiati murakkabdir. Erishning muxim omili erigan modda va erituvchining diffuziyasidir. Diffuziya tufayli molekulalar, ionlar kabi zarrachalar eriydigan modda satxidan chiqadi va erituvchi hajmida bir tekis tarqaladi. Shu sababli, agar aralashtirilmasaferish tezligi diffuziya tezligiga bog’liq bo’ladi. Biroq erish jarayoni bir modda molekula va ionlarni boshqa modda molekula va ionlari bilan oddiygina aralashuvi bo’lmay, unda o’zaro turli xil kimyoviy va fizik xarakterdagi ta’sirlanishlar ro’y beradi. Erish jarayoni, eritma xossasi komponentlarning ta’sir kuchi, xatto zarrachalarning shakli va o’lchamiga ham bog’liq.
Rus kimyogari D. I.Mendeleev (1834-1907) erish jarayonida kimyoviy ta’sirlanishlar muximligini isbotlab, sulfat kislotasining ( ) etil spirtining ( ) va b. gidratlari borligini isbotladi. Bunday hollarda erish eruvchi modda va erituvchi zarrachalari orasida kimyoviy bog’ hosil bo’lishi bilan sodir bo’ladi. Bu jarayon solvatatsiya, agar erituvchi suv bo’lsa, gidratatsiya deyiladi. Eriydigan modda tabiatiga qarab, solvatlar (gidratlar) 1. ion-dipol ta’sirlanish, masalan, NaCl kabilarni erishi; 2. Dipol-dipol ta’sirlanish, masalan, molekulyar strukturaga ega bo’lgan organik moddalarni erishi; 3. Donor- aktseptor ta’sirlanish, bunda erigan modda ionlari elektronlar aktseptori, erituvchilar ( ) elektronlar donori bo’lishi mumkin. Masalan, akvakomplekslar hosil bo’lishi; 4. Eritmalar vodorod bog’lari hosil bo’lishi hisobiga vujudga kelishi mumkin. Masalan, spirtni suvda erishi.
Erigan moddaning erituvchi bilan kimyoviy ta’sirlanishi tufayli eritishi jarayoni issiqlik effektining, rangining o’zgarishi bilan kechadi.
Masalan, kaliy gidroksidi suvda eriganda issiqlik chiqadi:

Natriy хlorid eriganda esa, issiqlik yutiladi.

1mol modda erishi natijasida ajralgan yoki yutilgan issiqlik erish issiqligi (Q_er) deyiladi. Termodinamikaning 1 qonuniga muvofiq ya’ni H_er erishning entalpiya o’zgarishidir. Rang o’zgarishiga misol qilib, oq rangli suvsiz mis sulfatni suvda erishi natijasida yorqin ko’k rangni hosil bo’lishini ko’rsatish mumkin.
Demak, erish jarayonida solvatlar hosil bo’lishi, rangni o’zgarishi va boshqalar eritma komponentlari orasida kimyoviy o’zgarishlar sodir bo’lishini ko’rsatadi. Shunday qilib, zamonaviy tushuncha bo’yicha erish-fizik-kimyoviy jarayondir.