O‘zbeкiston respubliкasi

89-
 
§. Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. 
 
O‗zbek tilida kesimlik qo‗shimchalari o‗z voqelanishi uchun 
boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab qilmasligi ham mumkin. 
Quyidagi gaplarning kesimiga diqqat qiling: 1. 
Men kecha maktabga 
bordim. 
2
. O„qituvchi kelsa, dars boshlanadi. 
3. 
Yomg„ir yog„masa 
edi, ekin-tikin ishlarini saranjomlab olgan bo„lur edik. 
Birinchi gapning kesimi (
bordim
) o‗z ma‘nosini boshqa gaplarga 
ehtiyoj sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi 
kelsa
, uchinchi 
gapdagi 
yog„masa edi,saranjomlab olgan bo„lur edik 
kesimlarining 
ushbu gaplarda voqelangan ma‘nolari uchun boshqa gap talab qilinadi. 
Boshqacha aytganda, 
kelsa 
va 
yog„masa edi 
kesimlaridan anglashilgan 
shart ma‘nosi 
boshlanadi, saranjomlab olgan bo„lur edik 
kesimlari 
yordamida, 
saranjomlab olgan edik 
kesimning ma‘nosi esa undan 
oldindagi 
yog„masa edi 
kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar 
ikkinchi va uchinchi gapning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi 
gapdagi kesimdan shart emas, balki istak ma‘nosi yuzaga chiqadi: 
O„qituvchi kelsa. Yomg„ir yog„masa edi.Saranjomlab olgan bo„lur 
edik 
kesimi esa oldingi gapsiz hech qachon, boshqacha bo‗lsa ham, 
ma‘nosini 
voqelantira 
olmaydi. 
Ma‘nosini 
yordamchisiz 
voqelantiradigan kesimlik shakli 
mustaqil kesimlik shakli 
(
MКSH
) 
deyiladi. 

---

380 
Boshqa gaplarsiz, ya‘ni qurshovsiz o‗z ma‘nosini voqelantira 
olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma‘no kelib 
chiqadigan kesimlik shakli nomustaqil kesimlik shakli (
NКSH
) 
deyiladi. 
Кesim – tasdiq/inkor, zamon, modallik, shaxs/son (ya‘ni kesimlik 
kategoriyasi) ma‘no va shakllariga ega bo‗lgan so‗z, gap markazini 
tashkil qiluvchi bo‗lak. 
Nutqimizda kesimsiz gap bo‗lishi mumkin emas. Gapda kesim 
bo‗lmasa, u o‗zbek tili (nutqi) uchun to‗liqsiz gap. Кesim gapning 
shunday konstruktiv bo‗lagiki, u o‗zini shakllantiruvchi grammatik 
kategoriya – kesimlik kategoriyasi voqelanishiga ega. Shu sababdan 
hamma vaqt gapda kesim tarkibi murakkab. 
O‗zbek tilidagi ayrim gaplarda eganing qo‗llanilishi shart bo‗ladi: 
1.
Otam – o„qituvchi. 2. Men – yahudiy
. (G‗.G‗ul.) Bunda [