O‘zbeкiston respubliкasi

Кesimning W ga ko„ra turlari.
Кesimlikdagi atov birligi 
vazifasida barcha mustaqil so‗z turkumi kela oladi. Shunga ko‗ra, 
kesimlarni umumlashtirib, 
ism 
(ot, sifat, son, ravish, taqlid olmosh) 
li 
va 
fe‟l 
(fe‘l, olmosh) 
li 
kesimlarga ajratish mumkin. 
Ism bilan ifodalangan kesimlar. 
Ot: 
Qarg„a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg„a, biz – 
odam. («
Husnobod
»
) 
Sifat: 
E taqsir, qissamiz 
uzun. 
(Oyb.) 
Son
: 
Ikki karra ikki – 
to
„
rt
. 
Ravish
: 
O„zlashtirishing – yodaki. 
Taqlid
: 
Hamma tomon 
g
„
ovur-g
„
uvur, 
tinchlik yo„q. 
Olmosh
: 
Sen – 
mensan-u
, men – 
senman, 
qissamni bayon etsam. 
Fe‟l bilan ifodalangan kesim: 
1.
 
Maqsadim – 
o
„
qimoq. 
2. 
Qarasam, qaramaysan. 
3. Ishning 
boshi 
boshlanguncha. 
4. Yashnaganim – 
yashnagan. 
5. Yigit 
kishining uyalgani – 
o
„
lgani. 
6. 
Кo
„
rdi-yu, kapalagi uchib ketdi. 
Кesim tuzilishiga ko‗ra sodda, murakkab va tarkibli bo‗ladi. 
Sodda kesim 
bir mustaqil so‗z bilan ifodalanadi: 1. 
Sen bahorni 
sog
„
inmadingmi
? 
(A.Orip.) 2. 
Majlis shunga 
qaror qildi. 
3. 
Mana bu 
–
 
yeryong
„
oq
. 
4
. 
Sherzod – 
talaba. 
Murakkab kesim 
so‗z birikmasi holidagi kengaygan so‗z bilan 
ifodalanadi: 
1. Bu kun biz uchun 
og
„
ir kun. 
2.Sherzod 
yulduzni 
benarvon uradigan yigit. 
Tarkibli kesim y
etakchi va yordamchi a‘zodan tuzilib, yetakchi 
a‘zo lug‗aviy ma‘noga ega bo‗ladi, yordamchi a‘zo esa grammatik 
ma‘no tashiydi. Misollar: 1. 
Anjir 
kulchaday 
yirik 
va 
holvaytarday
yumshoq edi. 
(Oyb.): 
yumshoq – y
etakchi a‘zo, 
edi – 
yordamchi a‘zo
. 2. Hammasi 
sen uchun, dilovar uchun
: 
sen+ 
yetakchi a‘zo, 
uchun 
– yordamchi a‘zo
, dilovar– 
yetakchi a‘zo, u
chun 
–
 
yordamchi a‘zo
. 3. Bunday odamlarni 
nodon hisoblashadi. 
(«Кalila 
va Dimna»): 
nodon – 
yetakchi a‘zo, 
hisoblashadi – 
yordamchi a‘zo
. 4. 

---

382 
Hamma ham xalqiga
xizmat qilgisi keladi. 
(N. Saf.): – 
xizmat qilgisi+ 
yetakchi a‘zo, 
keladi – 
yordamchi a‘zo
. 
MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Gap bo‗lagi haqida gapiring. 
2.
[P
m
] nima? 
3.
Shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl ma‘nolarini tushuntiring. 
4.
Gap markazi haqida gapiring. 
5.
Kesim shakllarini bayon qiling. 
6.
Grammatik shakllangan gapda kesimning xususiyatlari qanday? 
7.
Semantik-funksional 
shakllangan 
gapda 
kesimning 
xususiyatlari qanday? 
8.
Kesimning tuzilishi haqida gapiring. 
9.
Kesimning ifodalanishi haqida gapiring. 
EGA 
Tayanch tushunchalar 
gap markazi, kengaytiruvchi, egali gap, egasiz gap, atov gap, 
semantik-funksional shakllangan gap, grammatik shakllangan gap, 
egasi ifodalangan gap, egasi ifodalanmagan gap, yig„iq gap, yoyiq 
gap 
 
90-
 
§. Ega haqida umumiy ma‟lumot. 
 
Ega gap kesimini shakllantiruvchi [Pm] – kesimlik kategoriyasida 
mujassamlashgan shaxs-son (Sh) ma‘nosini muayyanlashtiruvchi gap 
kengaytiruvchisi: 
1. 
Elchibek 
asta o„rnidan turdi. 
(A.Mux.) 
2. 
Biri 
– 
sensan, 
biri 
– men. (
Oyb.) 
3. Shunday 
o
„
lka 
doim bor bo„lsin. 
(H.Olim.) 
4. (
Sen
) Aytar so„zni ayt, (
sen
) aytmas so„zdan qayt. 
(
Maqol
) 
Birinchi gapda 
Elchibek 
so‗zi kesimdagi uchinchi shaxs 
birlik (nol) kesimlik qo‗shimchasining, ikkinchi gapdagi 
biri 
so‗zlari 
sensan 
kesimining ikkinchi shaxs birlik (-
san
) va 
men 
so‗zidagi 
birinchi shaxs birlik (
-man
), uchinchi gapdagi 
o„lka 
so‗zi 
bor bo„lsin 
kesimidagi uchinchi shaxs (
-sin
), to‗rtinchi gapdagi ifodalanmagan 
(
sen, sen
) 
ayt, qayt 
so‗zlari bilan ifodalangan kesimdagi ikkinchi 
shaxs birlik (
nol
) kesimlik ma‘nosining muayyanlashtiruvchisi, 
kengaytiruvchisi. Ega gapdagi fikr o‗zi haqida borayotgan, belgisi 

---

383 
kesim tomonidan ko‗rsatilayotgan bo‗lak. Кesimdan axborot 
(kommunikatsiya) anglashilsa, ega ana shu kommunikatsiya 
predmetidir. 
Ega bevosita kesimlik shakli – [Pm]ga bog‗lanayotganligi tufayli, 
hol va kesim bilan birgalikda, gapning konstruktiv bo‗laklari qatoriga 
kiradi. 
Egali va egasiz gaplar. 
Gapning lisoniy qurilishida eganing 
ifodalangan yoki ifodalanmaganligiga ko‗ra ikki ko‗rinishi bo‗ladi: 
1)
egali gaplar; 
2)
egasiz gaplar. 
Egali va egasiz gap gapning lisoniy sintaktik qolipi bilan emas, 
balki gap kesimining lug‗aviy 
[W] 
va kesimlik qo‗shimchalari 
[Pm] 
qismlarining ba‘zi bir ifodalanish xususiyatlari bilan bog‗liq. 
1. Egasiz gaplar. 
Bunday gaplarda kesim tarkibidagi 
[Pm] 
ning 
shaxs-son ma‘nosi o‗ta kuchsizlanib, gap tarkibidagi eganing mutlaqo 
bo‗lmasligini keltirib chiqaradi. Egasiz gaplarning mavjudligiga olib 
keluvchi omillar kesimdagi 
[W] 
va 
[Pm]
ga bog‗liq ikki guruhga 
bo‗linadi. 
[W] ga bog„liq ravishda egasiz gapning vujudga kelishi. 
1.O‗timsiz fe‘llar (masalan, 
bormoq, yurmoq, yugurmoq, qolmoq, 
erishmoq
) vositasiz to‗ldiruvchiga ega bo‗lganligi tufayli majhul 
nisbat shaklini olganda, gap egasiz qo‗llanadi: 
1. Bugun stadionga