O‘zbeкiston respubliкasi

m
] 
tushirilgan bo‗lib, uning vazifasi ega va kesim birligidan iborat 
bo‗ladi. Bu turdagi gaplarning kichik qolipi [
E-WP] 
ko‗rinishida. 
Qolipning bu turi o‗zbek tilining tipologik sintaktik belgisi bo‗la 
olmaydi. Chunki o‗zbek tilidagi gaplarning aksariyati [
WP
m
] minimal 
qolipi va uning kengayishi asosida hosil bo‗ladi. 
[
P
m
] 
ma‘nosi 
kesimda 
mujassamlashgan 
tasdiq/inkor, 
modallik/mayl, shaxs/son ma‘nolarining yaxlitligidan iborat. Shu bois 
[
P
m
]ning me‘yoriy ma‘nosi ushbu to‗rtta grammatik ma‘noning 
majmui sifatida ajratiladi. Istalgan gap tarkibida bu majmua butunlik 
sifatida bo‗lishi shart, lekin muayyan nutqiy voqelanishlarda majmua 
tarkibi qismlarining hissasi hamma vaqt bir xil bo‗lavermaydi. 
Masalan, modallik ma‘nolari bo‗rttirilganda, zamon ma‘nosi 
zaiflashadi va aksincha, zamon ma‘nosi bo‗rttirilganda modallik 
ma‘nosi susayadi. Shunga o‗xshash boshqa grammatik ma‘nolarning 
ifodalanish darajasi ham xilma-xil bo‗lishi mumkin. Bu ma‘nolar 
ifodalanish darajasi qanchalik kuchli bo‗lmasin, u [
P
m
]da mutlaq yoki 
yagona bo‗lishi mumkin emas. Shuningdek, o‗ta zaiflashib kelishi 
yoki tamoman yo‗qolgan bo‗lishi ham mumkin emas. Chunki 
kesimlik kategoriyasi tarkibidagi har bir ma‘no tizim hosil qiluvchi 
ma‘no va ulardan birortasi tamoman yo‗qolsa, kesimlikning o‗zi ham 
yo‗qoladi yoki butunlay boshqa mohiyat kasb etadi. 
Shakliy ifodalanishga ko‗ra [
P
m
] o‗zbek tilida o‗ta rang-barang. 
Uning nol morfema (
Otam – o„qituvchi)
dan boshlab morfemalar 

---

381 
tizmasi bilan (
aytmasaydingiz
), turli xil bog‗lamalar bilan ifodalanishi 
mumkinligi aytildi. 
Кesimning lug‗aviy asosi ham nutqda tub, sodda, yasama, 
qo‗shma, qisqartma, erkin so‗z birikmasi, turg‗un so‗z birikmasi, 
parafraza, frazema, kengaygan birikma, transformatsiyalashgan gaplar 
kabi struktura jihatidan rang-barang bo‗lgan nominativ birlik bilan 
ifodalanishi mumkin.