O’zbekiston respublikasi qishloq xo’jaligi

Qalamchalar 2 xil usulda eqiladi. 1. Ular pushtaning tepasida uzunasiga ochilgan ariqchaga 5-6 sm masofada, yotqizilgan xolatda eqiladi va tuproq bilan butunlay qumiladi. Issiq iqlimli janubiy mintaqalarda qalamchalar 10-12 sm va urta xamda shimoliy mintaqalarda 5-10 sm chuqurlikda eqiladi. Qalamchalar yengil tuproqlarda nisbatan chuqurroq, ogir tuproqda esa yuzaroq joylanadi.
Bunda ularning uzunligi 30-40 sm qilib kesiladi.
Xalqalangan qalamchalarni ekish jarayoni

Xalqalangan qalamchadan ildiz chiqarish.

Qalamchadan o’stirilgan tut ko’chatlari

45 gradus qiyalatib ekilgan tut qalamchasidan barg chiqish jarayoni
2. Qalamchalar yerga 45 daraja yonboshlatib eqiladi. Keyingi usulda qalamchalarning uzunligi 15-20 sm bo’lib ular ekilganda tuproq betida bitta kurtak qoldiriladi.
Ikala usulda xam qalamchalar pushtaning urtasida ekilgani ma’kul. Chunki qator oralariga ishlov berilganda qalamchalar shikastlanmaydi va ularning ildiz hosil bo’ladigan joyidagi tuproq yumshoq xolatda bo’ladi.
Qalamcha yotqizib (gorizontal) ekilganda, ildiz va novda bir vaqtda hosil bo’ladi. Chunki bunday qalamcha butunlay qumilgan bo’lib, uning xama kismi uchun namlik, Harorat va aeratsiya omillari yetarli darajada. Shu sababli bita qalamchaning 2-3 yeridan ildiz vash u mikdorda novda hosil bo’ladi, ya’ni bita qalamchadan mavsumdv o’z ildiziga ega bo’lgan 2-3 ta ko’chat yetishtirish mumkin. 2 usulda (ya’ni 45 daraja qiya ekilganda) esa qalamchaning yukorigi qismi qalamchaning bitta kurtagi tuproq betida bo’lganligi uchun u to’plagan oziq moddasi xisobiga ko’karib, ildiz kechroq paydo bo’ladi. Ob-xavo ko’klamda birdaniga isib ketsa tuplangan moda ko’plab kurtaklarni yoyishga sarfllanib qalamchada faqat bitta o’simlik olish mumkin. Qalamchaning ko’karishida qutblanish xususiyati namoyon bo’ladi. Ya’ni, qalamchaning quyi tomonida asosan ildiz, yuqori tomonida ko’proq novda hosil bo’ladi.
3.4.1 - jadval
Shox – shabbasi shakllanmagan o’z ildiziga ega bo’lgan tut ko’chatlarining ikkinchi yilgi ko’chatzor bo’limida rivojlanishi

Klon	o’simlikning bo’yi, sm	Tanasining yo’g’onligi		Nazoratga nisbatan, %	Novdalar
		Asosidan, mm M+m	120 sm balandlikda, mm M + m		Yo’g’onligi, mm M + m	Uzunligi sm, M + m
SANIISH 15 x Pioner	384,4	31,4 ± 1,129	22,2 ± 0,733	152,0	15,9 ± 0,351	264,4 ± 5,38
Kokuso – 70 x Pioner	349,6	30,3 ± 1,411	20,1 ± 0,868	137,6	15,6 ± 0,374	228,6 ± 5,28
Urug’idan yetishtirilgan duragay ko’chatlar (nazorat)	258,0	24,1 ± 0,436	14,6 ± 0,323	100,0	10,2 ± 0,214	137,6 ± 2,64

Yetishtirilgan qalamcha ko’chatlar urug’ ko’chatlarga o’xshash kuzda xazonrezgidan so’ng yoki erta ko’klamda o’simlikda shira harakati yurishmasdan DT – 75 yoki T – 74 markali traktorlarga o’rnatilgan VPN – 2 yoki NYu – 23 markali qazish pluglari bilan 35 – 40 sm chuqurlikda qazib olinadi. Ko’chatlarni qazishdan 7-8 kun oldin yengilgina sug’oriladi. qazilgan qalamcha ko’chatlarni xillash oldidan yotqizib ekilganlari 2 -3 yeridan qirqiladi. Bunda har bir ko’chatning novdasi va ildizlari bo’lishi kerak.

Shu xilda tayyorlangan ko’chatlar 14335-69 davlat Standartiga muvofiq I, II, III – navlarga xillanadi fumokamerada zararsizlantiriladi va ekilguncha tuproqqa yaxshilab ko’mib qo’yiladi.
Qalamchadan ko’paytirishning iqtisodiy afzalligini aniqlash uchun uni navdor ko’chatlarni payvandlash orqali ko’paytirish usuli bilan taqqoslash mantiqiy jixatdan to’g’ri bo’ladi.
Bir gektar yerga 15 – 20 sm uzunlikdagi qalamchalardan 45⁰ S qiyalatib 0,25 x 0,7 sxemada 56 ming dona, 30 – 40 smli qalamchalardan esa yer bag’irlab qo’yishda 35 ming (0,4 x 0,7 m sxemasida) dona qalamcha eqiladi.
Ammo, 45⁰ S qiyalab ekilgan har bir qalamchadan 1 dona ko’chat, 30 – 40 sm uzunlikdagi yotqizib ekilganlardan esa o’rta hisobda 2 tadan, ya’ni gektaridan 70 ming tup ko’chat olish mumkin.
Shundan birinchi usulning ko’karish darajasi o’rta hisobda 58 %, ikkinchi usulda esa 71 % bo’ladi. Demak 45⁰ S qiyalab ekilgan qalamchalarning gektaridan 32 ming va yotqizib ekilganlaridan 50 ming qalamcha ko’chat yetishtirilgan.
Yer birligidan yetishtiriladigan ko’chat miqdori 1,5 – 2 baravar va sof foyda 3 – 3,5 baravar ko’pdir. Shuni hisobga olib ishlab chiqarishda tumanlashtirilgan navli tutlarning bargsiz qalamchasidan ko’chat yetishtirishni keng ko’lamda olib borish zarur. Bu esa ipakchilik oziqa bazasi sifatini yaxshilash hamda qisqa muddatda barg yetishtirishda katta rol o’ynaydi.
Demak, tut ko’chatini urug’dan yetishtirish uchun ikki yil qalamchadan esa bir yil vaqt kerak, bo’lar ekan.