O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

Korpus detallariga
silindrlar kallagi 1 (2-rasm), silindr blogi 5, karter 6 va 
uning tagligi (poddon) 9, oldingi va orqa qopqoqlar kiradi. Korpusning ichki va 
tashqi yuzalarida dvigatelning yig’ma birlik va mexanizm detallari hamda tizimlari 
joylashgan. 
Ko’pchilik avtotraktor dvigatellarida (A-01, A-41, SMD-18N, SMD-60, 4ВТ-
3.9, YAMZ-240BM, ZMZ-53-11) blok va karter katta bikrlikga ega bo’lishi uchun 
yaxlit qilib quyuladi. Blok-karter kul rang cho’yandan (SMD-60, YAMZ-240BM) 
yoki alyuminiy qotishmasidan (ZMZ-53-11) quyuladi. 
Cho’yandan yasalgan blok-karterlar yetarlicha mustaqkam va nisbatan arzon, 
alyuminiy aralashmasidan quyulganlari esa issiqlikni yaxshi o’tkazadi, ishlov berish 
oson, nisbatan yengil, biroq qimmat turadi. 
Karterning ko’ndalang qovurg’alarida tirsakli va taqsimlash vallarining 
podshipniklari joylashgan. Karter past tomonidan taglik (poddon) 9 bilan berkitilgan. 
U moy uchun idish vazifasini bajaradi. Ko’pchilik dvigatellarda poddon cho’yandan 
yoki po’lat listdan tayyorlanadi. 
Blok-karter 5 ning yuqorigi ishlov berilgan yuzasiga silindr kallagi 4 
maxkamlanadi. Blok – karterning devorlarida detallarning ishqalanadigan sirtlariga 
moy yuborish uchun kanallar, detallarni o’rnatish uchun ishlov berilgan yuzalar va 
teshiklar mavjud. 
Silindrlari V-simon joylashgan dvigatellarda blok karter konstruktsiyasi ancha 
ixcham, og’irligi va o’lchamlari nisbatan kichik, bikrligi ortiq bo’ladi. Bunda 
dvigatelning detallarida ortiqcha deformatsiya paydo bo’lishi kamayadi. 
Silindr, porshen va silindrlar kallagi bilan birgalikda porshen harakatlanganda 
uning tepasida, o’zgaruvchan hajm hosil qiladi, bu yerda dvigatelning ishchi sikli 
amalga oshiriladi. Silindrlar 4 (3-rasm) har biri ayrim xolda (m: D-21A1 dvigatelida) 
tayyorlanishi mumkin. Bunda silindrlarni shpilkalar yordamida karter 7 ga yoki gilza 
1 shaklida (4-rasm) to’g’ridan-to’g’ri blok karter 9 ga o’rnatiladi. 
Silindrlar konstruktsiyasi sovitish usuli bilan aniqlanadi. Havo bilan sovitish 
tizimida silindrlar sovitish yuzasini kattalashtirish uchun qovurg’alar 10 ga ega (3-
rasm). Suyuqlik bilan sovitishda silindrning tashqi sirti va blok-karterning ichki 
yuzalari orasida xalqasimon bo’shliq (g’ilof) 5 mavjud (5-rasmga qarang). Bu 
bo’shliq sovitish suyuqligi bilan to’ldiriladi. Silindrning silliqlanib ishlangan ichki 

---

- 6 - 
yuzasi silindr oynasi deyiladi. Bu yuzaning aniq ishlanishi (uning ovalligi va 
konusligi 0,02 mm dan oshmasligi kerak) porshenning silindrlarda yengil va porshen 
xalqalarining silindrga jipslanib harakatlanishini taminlaydi. 
3-rasm. D-21A1 dvigateli detallari 
1-klapanlar qopqog’i; 2 va 8-qistirma (prokladka)lar; 3-silindrlar kallagi; 4-silindr;
5-silindr qistirmasi (prokladkasi); 6-shpilka; 7-karter; 9-karter tagligi (poddon), 10-sovitish 
qovurg’asi 
 
Blok – karterga o’rnatiladigan gilza 7 yeyilishlarga bardosh beruvchi va yuqori 
mexanik xususiyatlarga ega cho’yandan quyuladi. Quyma gilzalarning qo’llanilishi 
blok-karterning yeyilgan gilzalarini almashtirish evaziga ishlash muddatini uzaytiradi 
va uning tayyorlanishini soddalashtiradi. 
Tashqi sirti sovitish suyuqligi bilan o’rab olingan gilzalar ho’l gilzalar deyiladi. 
(5-rasm b, d). Ho’l gilzalar devorining qalinligi 6…8 mm ni tashkil etadi. Agarda 
gilzalar o’yib kengaytirilgan blok-karter silindriga o’rnatilgan bo’lsa (5-rasm, s) 
quruq gilza deb ataladi. 
Silindr oynasining eng ko’p yeyilishi harorat va ishlatilgan gazlar tasirida 
bo’lgan yuqori qismida kuzatiladi. ZMZ-53-11 va ZIL-130 dvigatellari silindrlari 
gilzalarining (5-rasm, d) yuqori qismiga yeyilishni kamaytirish uchun zanglashga 
qarshi (kislota bardosh) cho’yandan yasalgan kalta vtulka 10 ichki yuzalariga ishlov 
berilgandan so’ng presslab o’rnatiladi. Yeyilishga chidamliligini oshirish uchun 
gilzalarning ichki yuzasi 2 mm chuqurlikgacha toblanadi. 
Ho’l gilzani blok-karterdagi uyaga o’rnatishda uning o’q bo’ylab siljishini va 
g’ilofdan silindr gilzasiga hamda karter tagligiga (poddonga) sovitish suyuqligining 

---

- 7 - 
sizib o’tishini oldini olishga etibor qaratish zarur. Bundan tashqari gilza qizigan va 
soviganda uning uzunligining o’zgarishiga imkoniyat yaratilgan bo’lishi kerak. 
4-rasm. SMD-18N dizelining qo’zg’almas detallari
1-silindr gilzasi; 2-silindrlar kallagini mahkamlash shpilkasi; 3-zichlagich korpusining 
yuqori yarmi; 4-salnik; 5-shtift; 6 va 7-qistirma (prokladka)lar; 8-zichlagich korpusining 
pastki yarmi; 9-blok-karter; 10, 11, 15, 17 va 19-o’zak podshipniklari qopqoqlari;
12-gayka; 13-qotirish qistirmasi; 14 va 16-tayanch yarim xalqalar; 18-o’zak podshipnigi 
shpilkasi; 20-taqsimlash vali oldingi podshipnigining vtulkasi; 21-yon qopqoq qistirmasi 
(prokladkasi); 22-yon qopqoq; 23-silindr gilzasining zichlagich xalqasi 
5-rasm, a va b da D-245 dizelining ho’l gilzasi va uning blok-karterga 
o’rnatilishi ko’rsatilgan. Gilza belbog’ 4 ning pastki yuzasi bilan blok-karterning 
ustki qismidagi silindrik o’yiqcha asosiga tayanadi. Blok-karterning pastki qismida 
xalqasimon ariqcha ishlangan bo’lib, unga zichlovchi rezina xalqa 9 kiydirilgan. Bu 
xalqa blok-karterning ishlov berilgan ichki yuzasidan bir oz chiqib turadi. Gilza 7 
blok-karter 8 ga o’rnatilganda rezina xalqa siqilib xalqasimon ariqcha bo’shligini 
to’ldiradi. Shu bilan blok-karter va gilza orasidagi ishonchli jipslik taminlanadi. 
Gilza yuqori toretsi bilan blok-karter ustki tekisligidan birmuncha chiqib 
turadi, bunda qistirma 6 silindrlar kallagini blok-karterga yaxshi zich birikishini 
yuzaga keltiradi va silindrdan gazlarning chiqishiga to’sqinlik qiladi. Gilzaning ustki 
tekisligida chiqib turuvchi ingichka belbog’simon qism mavjud. Silindrlar kallagi 
shpilkalar gaykalari yordamida qotirilganda hosil bo’lgan kuch shu qism orqali blok-

---

- 8 - 
karterning silindrik o’yiqchasining asosiga beriladi, buning natijasida gilzaning o’q 
bo’ylab siljishi va deformatsiyasi yo’qotiladi. Gilza o’rnatilgandan so’ng uning 
belbog’i 4 ni va blok-karterning yuqori tekisligidagi o’yiqchasini silindrik yuzalari 
bir-biriga tegmasdan turishi kerak. 
5-rasm. Silindr gilzalari 
a)
 
D-245 dvigatelining (ho’l) gilzasi va b) ho’l gilzani blok karteriga o’rnatilgan holati,
c) blok karterga o’rnatilgan quruq gilza, d) ZMZ-24 dvigatelini blok karterga 
o’rnatilgan (ho’l) gilzasi. 1, 3-gilzani o’rnatuvchi belbog’lari; 2-silindr oynasi;
4-belbog’; 5-blok karterning suv g’ilofi; 6-qistirma (prokladka); 7-silindr gilzasi;
8-blok-karter; 9-zichlovchi rezina xalqa; 10-vtulka; 11-zichlovchi mis xalqa 
Ayrim dvigatellarda (m: ZMZ-24 dvigatelida, 5d-rasmga qarang) silindr gilzasi 
yuqorigi tayanch chizig’iga ega emas, biroq blok-karterning pastki chiqig’i asosi 
bilan silindr gilzasi pastki belbog’i tayanch yuzasi orasiga zichlagich mis xalqa 11 
o’rnatilgan. 
Bazi ichki yonuv dvigatellarida masalan 4ВТ-3.9 dvigateli blogida gilzalar 
ishlatilmagan. Bu dvigatel blok karteri cho’yandan bir butun yaxlit quyib yasalgan 
bo’lib, blok-karterda moy sovitgich, moy nasosi, sovituvchi suyuqlikni kiritish 
teshigi, suv nasosi uchun maxsus joylar mavjud, silindrlar ichki yuzasiga xoninglash 
usulida ishlov berilgan.