O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Samarqand qishloq xo’jalik instituti

10.2. Hosil va hosildorlik ko^,rsatkichlari va ularni hisoblash

Statisika Hosil va hosildorlikni kuyidagi ko^,rsatkichlar bilan ifodalaydi:

1.Ko’kati ekin hosili va hosildorligi;

2.Ekinlarning terim oldidagi hosili va hosildorligi;

3.Haqiqiy o’rib-yig’ib olingan hosil va hosildorligi;

4.Sof hosil va hosildorligi.

Ko’kati ekin hosili orqali bevosita ularning ahvoli ta’riflanadi. O’simliklarning har xil o’sish davrida mutaxassislar (agronom, brigadir) ularni rivojini ko’z bilan chamalab, «Yaxshi», «o’rta» va «Yomon» deb baholaydi.

Ekinlarning terim oldidagi ќosili deganda, pishib yetilgan, ammo hali terib-yig’ib olinmagan hosil tushuniladi. O’simliklarning biologik o’sish jarayoni to’lik tugallangan bo’lib, ammo ishlab chiqarish iqtisodiy jarayoni hali to’liq tugallanmagan bo’ladi, chunki yetishtirilgan hosil yig’ib-terib olingan bo’lmaydi.

Haqiqiy o’rib-yig’ib olingan hosil deganda, o’rib-yig’ib olingan, omborga tushgan hosil tushuniladi. Demak, ishlab chiqarish iqtisodiy jarayoni to’liq tugallangan bo’ladi. Bu ko’rsatkich «Ekinlarning terim oldidagi hosili» dan, nobudgarchilik natijasida yo’qotilgan hosil miqdoriga kam bo’ladi.

Sof hosil deganda ekinning haqiqiy yig’ib olingan hosilidan (qayta ishlangandan keyin) shu ekin uchun sarflangan urug’ miqdorini chegirib tashlangan keyin qolgan hosil tushuniladi.

Hosil ko’rsatkichlari kabi hosildorlik ko’rsatkichlari ham statistikada aniqlanadi.

10.3. Hosil va hosildorlik ko^,rsatkichlarining iqtisodiy-statistik tahlili

Ekinlar yalpi hosili miqdorining o’zgarishi bevosita ikki omil ta’siri ostida yuzaga keladi:

1.Ekin maydoni razmerining o’zgarishi hisobiga

2Hosildorlik darajasining o’zgarishi hisobiga

yalpi hosilning o’zgarishiga ushbu omillarning tasirini indeks usulidan foydalanib,aniqladik:

Yalpi hosil indeksi:

Ekin maydoni indeksi:
Hosildorlik indeksi:

O’rtacha hosildorlik indeksini aniqlash uchun hisobot yilidagi o’rtacha hosildorlik darajasini bazis yilidagi o’rtacha hosildorlik darajasiga bo’lish kerak :

O’rtacha hosildorlikning o’zgarishi bevosita quyidagi ikki omil tasiri ostida yuzaga kelgan:

1. 
   Ekin maydoni strukturasining o’zgarishi hisobiga;
   
2. 
   Har bir ekin turi hosildorligining o’zgarishi hisobiga.
   

Ushbu omillar tasirini quyidagi indekslar orqali aniqlash kerak:

Ekin maydoni strukturasi indeksi

Har bir ekin turi hosildorligi
Nazorat savol va topshiriqlar

1.Hosil va hosildorlik ko’rsatkichlarining mazmunini bilasizmi?Shularni tushuntiring.

2. Hosil va hosildorlik ko’rsatkichlarini hisoblash usullarini bayon qiling

3.Paxta hosildorligi dinamikasining o’zgarishini indeks usulidan foydalanib, statstik tahlil qilish tartibini tushuntiring.

Mustaqil ish topshiriqlari

Jadvalda keltirilgan malumotlardan foydalanib,paxta yalpi hosili miqdori o’zgarishini statistik tahlil qiling, yechimiga xulosa yozing

T.r.	Ko’rsatkichlar	Bazis yili	Hisobot yili
1	Paxta maydoni,ga	80	90
2	Paxta hosildorligi,s/ga	22	25
3	Paxta yalpi hosili,s	?	?

Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1.Abdullayev Yo.,Qudratova O. – Statstika.Darslik . T.: 2011.

2..Qudratov T. –Qishloq xo’jalik statistikasi. Darslik.. Samarqand -013..

3..Qudratov T. –Qishloq xo’jalik statistikasi. Maruzalar matni.Samarqand -2012.

.4.Qudratov T.,Dehqanov S. Qishloq xo’jalik statistikasi. O’quv qo’llanma. T. : 2004.

11-mavzu. Chorvachilik statistikasi

Dars o’quv maqsadi. Ushbu mavzu bo’yicha darsning o’quv maqsadi bo’lib,chorva mollari bosh soni va takror ishlab chiqarish ko^,rsatkichlarini hamda chorva masuloti va mahsuldorligi ko^,rsatkichlarini hisoblash va iqtisodiy-statistik tahlil qilish usullarini hamda chorvachilik bo’yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash yo’llarini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.

Tushunchalar va tayanch iboralar. Chorva mollari soni.Chorva mollarining o’rtacha soni.Shartli bosh soni.Bola olish koeffisiyenti. Qisirlik koeffisiyenti. Poda safini to’ldirish koeffisiyenti.Mahsuldorlik.Sut mahsuldorligi.Jun mahsuldorligi.O’rtacha sutkalik o’sish vazni.Yalpi sut.Yalpi jun.

Maruzani o’tish metodi.Maruzani “Bilaman,bilishni xohlayman,bilib oldim”, blis –so’rov va aqliy hujum” metodlarini qo’llagan holda o’tish ko’zda tutiladi

Asosiy savollar:

1.Chorvachilik statistikasining vazifalari va mollar bosh soni ko^,rsatkichlari/

2.Chorva mollarini takror ishlab chiqarish ko^,rsatkichlari

3. Chorva mollari masuloti va mahsuldorligi ko^,rsatkichlari va ularning iqtisodiy-statistik tahlili

11.1.Chorvachilik statistikasining vazifalari va mollar bosh soni ko^,rsatkichlari

Chorvachilik statistikasining vazifalari quyidagilardan iborat:

1. Chorva mollar bosh sonini turi,jinsi va yoshi bo’yicha hisobga olish;

2. Chorva mollarining holati va harakati ko’rsatkichlarini hisoblash va statistik tahlil qilish;

3. Chorva mahsuloti va mahsuldorligi ko’rsatkichlarini hisobga olish va iqtisodiy-statistik tahlil qilish;

4. Ozuqa bilan taminlanish va undan foydalanish samaradorlik ko’rsatkichlarini hisoblash va iqtisodiy-statistik tahlil qilish;

5 Mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish va samaradorligini

oshirish imkoniyatlarini ko’rsatish

.Chorva mollarining o’rtacha soni qanday aniqlanadi? Bu quyidagi 3 xil usul orqali aniqlanadi:

1.chorva mollari soni har kuni ma’lum bo’lgan tag’dirda, o’rtacha arifmetik tortqichli miqdorlar formulasi: orqali aniqlanadi

,

bunda, har kuni boqilgan mollar soni,

mollar boqilgan davrdagi kalendar kunlar soni,

2.Chorva mollari soni har oyning boshiga ma’lum bo’lgan taqdirda, xronologik miqdorlar formulasidan foydalanib aniqlanadi:

bunda, yilning 1 yanvaridan boshlab, har bir oyning boshida mavjud bo’lgan mollar sonini bildiradi;

kelgusi yilning yanvariga bo’lgan mollar sonini bildiradi;

sanalar soni (chorak bo’lsa yil bo’lsa ).

3.Chorva mollar soni o’rganilayotgan davrning boshi va oxirida ma’lum bo’lgan taqdirda, o’rtacha arifmetik oddiy miqdorlar formulasidan foydalanib aniqlanadi:

Chorva mollari shartli boshi soni qanday aniqlanadi ? Ushbu ko’rsatkichni aniqlash uchun mollarning har bir turi va guruxi bo’yicha fizik bosh sonini u uchun belgilangan «Shartli molga aylantirish koeffisiyentiga» ko’paytirish kerak. Aniqlangan shartli mollar sonini jamlash orqali xo’jalik bo’yicha shartli soni topiladi.