O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mirza Olim Toshkandiy.
A nsob us-salotin va tavorix al-havoqin. O 'zR -F A S hI 
q o 'ly o z m a la r ja m g 'a n n a s i, inv. № 3758.
195
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

maslahat qilib Toshkentg'a maktubi benazokat birla elchi yubordilar. 
Va yana bir necha kundan so'ng pushaymon b o ‘lub, Oftobachi bir 
necha sarkardani X o'jand ustig‘a buyurdi va necha sarkardani ga- 
rovchi ustig‘a buyurdi. 0 ‘zi jami askari bilan Mahram bormoq 
b o id i. Xon birla mulla Iso mingboshini o ‘rdag‘a qo‘yub, to ‘p va 
to‘pxona birla otlanib fotiha olib ravona b o id i. Xonning xazinasini 
qirg‘iz, qipchoqlarg‘a dondek sochib, bir necha manzil tay qilib, 
M ahramga borib tushti ersa, yakborsa o i i s X o‘janddin chiqib, 
Mahram ustig‘a kelib, tolibi jang b o iib to ‘p qo‘ydi ersa.
«Mahram atrofida, - deb yozgan rus solnomachilaridan bi­
ri, - dushman qancha talafot k o ig a n in i aniq aytish qiyin. To‘siqlar 
orqasida va Mahram qal’asi ichida 100 dan ortiq murda topilib, 
dafn etildi. Mahram orqasidagi maydonda kazaklaming qilichi bilan 
chopilgan 1000 dan ortiq murdani otryaddagi yigitlar y igishtirib 
olishib, k o ‘mishdi; general fon Kaufmanning q o iiq ch i b oiinm asi 
daryo yoqalab qochayotganlami quvib, 100 kishini qilichdan o ik azd i. 
Tog‘dan tushib kelib otryadlarimizga hujum qilgan chavandozlar 
ham k o “p qurbon berishdi. Ulardan qanchasi o iib , qanchasi 
yarador b o ig an i nom aium . Juda k o ‘p qo‘qonliklar Sirdaryoga 
cho'kib ketdilar. O chig'ini aytganda, shafqatsiz q irg in ro ‘y berdi, 
chegaramizni buzishga ju r ‘at etib, yerlarimizga bostirib kirishgani 
va bizga tobe odamlarning osoyishtaligini buzgani uchun munosib 
intiqom olindi»1.
Skobelevning m aium otnom asiga ko‘ra, jang maydonidan 2000 
salla yig‘ib olingan2.
«Biz, - deb aytiladi yana bir axborotda, - 39 zambarak (daryoga 
tushib ketgan to ‘p bu hisobga kirmaydi), 1500 miltiq, behisob nayza, 
qilich, cho‘qmor, 50 dan ortiq tug‘, bayroq, nishonlami o ija qilib 
oldik. Q al’ada o ‘q-dori, snaryadlar va qo‘rg ‘oshin hamda 1910 pud un, 
834 pud guruch, 320 pud jo ‘xori saqlanayotgan katta omborxonalar 
topildi, 224 ta ot q o ig a olindi.
Jangdan keyin Kaufman Toshkent orqali imperator nomiga 
q o ig a tushgan o ija la r va qurbonlar soni m a iu m qilingan quyidagi 
telegrammani yubordi: «...dushman t o i a m a g iu b etildi; uning xonlik 
aholisiga ta ’siri nihoyatda katta b o id i. Ammo Mahram jangining 
oqibatlari haqida oldindan bir nima deyish qiyin. X o‘janddan 
kutilayotgan qo‘shimcha ulov kelishi bilan Q o‘qon sari harakatni
1 
Серебренников А.
К и стории К окандского похода. В оенн ы й сборн и к. 
1876, № 2, стр. 194-195.
2 Skobelev M.D.
SPb. 1894, 17-bet.
196
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

davom ettiraman. Sizga lobe ulug' imperator qo‘shinlari o ‘zshuhratiga 
munosib mardona jang qildi. Vazifa a ’lo darajada bajarildi»1.
23 avgustda Rossiya imperatoriga yuborgan telegrammasida 
fon Kaufman Mahram jangini batafsilroq yoritadi: «X o’janddan 
ikki kunlik masofa bosib o'tilgandan so‘ng bizning qo‘shinlariniiz 
7 mingga yaqin dushman kavaleriyasiga duch keldi. Ularda 
falkonetlar ham bor edi. Siz imperator oliy hazratlarining fligel- 
adyutantingiz polkovnik Skobelev qo'mondonligida sakkizta yuzlik 
otryad, to'rtta otliq to ‘plar va raketa batareyasi bilan dushmanga 
qarshi jang qildi. Biz tomondan talafot bo‘lmadi. Yigirma ikkinchi 
avgust kuni esa Xudoning yordamida bizning qurollarimiz, mening 
shaxsiy boshchiligimda qo‘shinlar 30 mingga yaqin qo‘qonliklar 
to'dasi ustidan toMiq g'alaba qozondi. Dushman Mahram qal?asiga 
tutashgan himoyaga moslashgan joyni egallagan edi. Bu joy atrofi 
chuqurlik bo‘lib suv bilan toidirilgan va artilleriya bilan qurollangan 
edi. Bu joyga general-leytenant Golovachyov bir qism piyoda va 
artilleriya bilan hujum qilib, jang bilan egalladi. Kavaleriya boshlig'i 
Siz Oliy hazratlarining fligel-adyutantingiz polkovnik Skobelev 
qo'qonliklar m ag‘lubiyatini nihoyasiga yetkazdi, ularni otliqlarimiz 
o ‘n besh chaqirim masofagacha quvib Sirdaryoga siqib qo‘ydi, 
ulaming ko‘pchiligi chopib tashlandi va daiyoda cho'ktirildi. Siz 
Oliy hazratlarining mulozim general-mayori Troiskiyning kechagi 
va bugungi shonli yurishlari jang davomida menga yordam berdi. 
Siz imperator Oliy hazratlarining ko‘shinlari o ‘zlarini munosib 
qahramonlarcha tutdilar. Ish toza bajarildi»2.
«Mahram qal’asini olish chog‘ida general Kaufman o'zini juda 
xotirjam tutgan. Rus qarorgohi yaqiniga o'qlar uchib kelib, to ‘p o ‘q- 
lari yorilib, bir askar va bir yigit yarador bo'lgan. Shundan keyingina 
Kaufman general Golovachyovga qal’ani to'pga tutishni buyurgan. 
Ikki zambarak qulay marrani egallab, yaqin masofada q al’ani 
yakson qilishga kirishdi. 0 ‘n minutdan keyin qal’a vayron b o ‘ldi 
va rus askarlari hujumga o ‘tdi. Tuzemeslarning juda ko'pi o idirild i, 
qo'rquvdan o ‘zini daryoga tashlab g ‘arq bo‘lganlaming son-sanog‘i 
yo‘q edi. Hujum tamom b o iib , hammayoq tinchigandan keyin 
nihoyatda dim og‘i chog‘ Kaufman Raimxo‘janing oldiga kelib: «Rus 
askarlari qanday urushar ekan?» - deb so‘radi. «Yaxshi urushdilar, 
saodati oliy», deya javob qildi Raimxo‘ja. General Kaufman bunga
1