O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Bobobekov H.
Q o 'q o n tarixi, 7 1-72-betiar.
2 Bobobekov H.
Q o 'q o n tarixi, 74-bet.
189
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qochib ketishadi. Aftidan, ularga Xudoyorxonning qochishi haqidagi 
niyati m a’lum b o iib qolgan.
AA.Veynberg, M.D.Skobelev va boshqalar Xudoyorxonning 
oldiga borishadi. U shu paytda bir katta daraxtning tagida qizil tug‘ 
ostida isyonchilardan o ‘zini himoya qilib, otishma qilib turgan edi. 
Rus elchilari, Xudoyorxon bilan birgalikda otishmalar qilib X o ‘jand 
tomon qocha boshlaydilar. Q o‘zg‘alonchilar ulami ta ’qib qilib 
boradilar...1 To‘qnashuvlar b o iib , unda xon askarlaridan 8 kishi o iib ,
9 kishi yarador b o ia d i, ms elchixonasidagilardan 2 kishi o ia d i. Xon 
arxivi shu yerda y o ‘qoladi. Q o‘zg'alonchilar xonga tegishli 30 aravani 
q o ig a tushiradilar.
Xudoyorxon X o‘jandga kelib, bu yerda 10 kun istiqomat qiladi. 
1875 yil avgustda uni Turkiston general-gubematori Toshkentga 
chaqirtiradi. Bu hakda «Туркестанские ведомости»пи^ 1875 
yil 5 avgustdagi 31-sonida shunday yozilgan: «31 iyulda Mulla 
Abdulkarim boshliq Q o‘qon elchilari Toshkentga kelishdi. Ular 
Xudoyorxonga qarshi g ‘azabnok b o ig a n qipchoqlar gumhi tomo­
nidan Q o‘qonda saylangan yangi xondan maktub olib kelishgan. 
Yangi xon Xudoyoming katta o ‘g ‘li Nasriddinbek b o iib , otasi 
davrida Andijon bekligini boshqargan. Nasriddin 28 iyulda xon 
qilib saylangan va o ‘sha zahotiyoq bu haqda general-gubematorga 
maktub bilan m a iu m qilgan... Sobiq Q o‘qon xoniga X o‘janddan 
Toshkentga ko‘chib kelish taklif etildi»2.
Xudoyorxon 70 kishilik ahli ayoli, 500 ga yaqin hamrohlari, 40 
arava xazina bilan Toshkentga Turkiston general-gubematori fon 
Kaufman huzuriga panoh izlab keladi.
Kaufman 40 aravadagi boylikni musodara qilib, Xudoyorxonning 
o ‘zini Orenburgga surgun qiladi. Mirza Olim Toshkandiy yozadi: 
«Maxfiy va mastur qolm ag‘aykim, 1292 sana - bir ikki yuz to ‘qson 
ikki tarixinda firqai Rusiya humj aylab Farg‘ona mamlakatlarini 
taxti tasarrufiga oldi. Xudoyorxon saodatnishinni ahli avlodi birlan 
asir aylab, o ‘n bir odami birlan 0 ‘mnburun viloyatiga yuborib, anda 
saqladi». Keyinchalik xon Orenburg tutqunligidan qochib, Makkai 
M ukarramaga haj amallarini ado etgani boradi.
Shu tarzda Xudoyorxonning taqdiri zulmga mju qo‘yishi va 
ona-yurt taqdiriga befarq qaraganligi tufayli, ayanchli yakun to- 
padi.
1 
Bobobekov Haydarbek.
P o ‘latxon q o ‘z g ‘oloni, 12-bet.
2 Yusupov Sharif.
X udoyorxon va Furqat, 12-bet.
190
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xudoyorxon Q o‘qondan chiqib ketishdan oldinoq yuqori taba- 
qa vakillari tomonidan Nasriddinbek Q o‘qon taxtiga xon etib o ‘t- 
qazildi. Bunda Abdurahmon Ofto-bachi boshchiligidagi guruhning 
xizmati katta bo‘ldi.
«Tarixi Farg‘ona» kitobida shunday yozilgan: «M arg‘ilonda 
Sulton Murodbekni H o‘qandga xon qilmoqchi bo‘lib ahdu paymon 
qilib turganda Nasriddinxonni borub Oftobachiga ellik ming tillaga 
shart qilib, Nasriddinxonni xon qilmoq muddaosida bo‘lub, zohiri 
g ‘azot, botini fasod Nasriddinxonni H o‘qandga o ‘rduga o ‘tkazub, 
xon qilib qo‘ydi». Shu tariqa Abdurahmon Oftobachi boshchiligi­
dagi guruh taxtga Nasriddinbekni o ‘tkazishga muvaffaq bo‘ldilar. 
Mirza Olim Toshkandiy ham Nasriddinbek Abdurahmon Oftobachi 
yordamida xon etib saylanganini aytadi. Yangi xon esa Turkiston 
general-gubernatorligi bilan go‘yo yaxshi aloqalami o ‘matish maq­
sadida fon Kaufman nomiga maktub yo‘llagan. Unda o ‘zining taxtga 
o ‘tirganligini m a’lum qiladi va do‘stona aloqada bo ‘lish istagini 
izhor etadi. Muhimi, u amalda Rossiya hukumatining bosqiniga 
qarshi kuch to ‘plashga kirishadi. Shu maqsadda Nasriddinbek Bu­
xoro amiriga ham maktub bilan murojaat qiladi. Unda xususan 
shunday deyilgan: «Otam o ‘miga taxtga o ‘tirgan men sizga m a’lum 
qilamanki, hozirda din himoyasi uchun kurashga otlangan shahar 
va dasht aholisi katta kuch-g‘ayrat bilan bosh ko‘tardi. Ona-Vatanga 
muhabbat va sodiqlik hamda din uchun kurash shuncha ko‘p odam­
lami bir joyga jamladiki, son-sanog‘i Xudodan boshqa hech kimga 
m a’lum emas. Meni Andijondan keltirib, yovga qarshi kurashishni 
zimmamga yukladilar. Biz taxtga ega bo‘ldik, shahar va dasht aholisi 
bizni xonlik libosi bilan ziynatladi. Hozirda dushman o ‘tadigan har 
bir yo‘lga harbiy qismlar yubordik. Shaxsan mening o ‘zim ham 
istilochilarga qarshi kurashish maqsadida behisob qo‘shin bilan 
y o ig a chiqdim.
Oliy hazrat! Sizni otam o ‘mida va islomning yirik hukmdorla- 
ridan biri sifatida ko‘rib, o ‘zimizning ishlarimiz va ezgu maq- 
sadlarimizni izhor etmoqdaman!»1.
Mazkur maktubni Sayidalixoja Abdusattor Mahzum o ‘g ‘li 
amirga topshiradi. 0 ‘z navbatida o ‘sha Abdurahmon Oftobachi va 
Iso Avliyolar ham Buxoro amiriga xatlar yo‘llab, undan Turkiston 
general-gubematoriga qarshi umsh olib borishda yordam berishm 
so‘rashgan edi. Yuqoridagi mazmundagi murojaat va xatlar Tosh- 
kentdagi nufuzli kishilariga, jumladan, Saidazimboyga ham j o ‘natil- 
gan edi.
1