O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

2. SOLIQ VA MAJBURIYATLAR. MEHNATKASH XALQ
AH VOLIN ING OG4RLASHA BORISHI
Rossiya hukmron doiralari Turkiston o ik asig a m o‘may daromad 
manbai va arzon xom ashyo makoni sifatida qarab, xalqqa solina- 
digan soliq va majburiyatlarni ko'paytirish siyosatini qo‘ilab keldi.
OMkada soliqlar miqdori tinimsiz oshib bordi. 1889 yildan 
1896 yilgacha mustamlaka m a’muriyati soliqlarni 40 foizga oshirdi. 
General-gubemator imperatorga 1895-1897 yillar bo'yicha bergan 
hisobotida soliqlarni yanada ko^paytirib, oMkadan olinadigan 
daromadni oshirish uchun aholidan yangi harbiy soliq undirishni 
taklif qildi. «Erli aholi rus harbiy kuchi panohida barcha rus 
fuqarolari huquqlaridan teng foydalangan holda o ‘z farovonligini 
oshirmoqda, - deb yozgan edi general-gubemator, - shu bilan birga 
u hech qanday asossiz rus fuqaroligi beradigan katta imtiyozlardan 
ham foydalanmoqda. Shuning uchun ham bunday soliqning joriy 
etilishi xalqqa og‘ir botmagan holda davlat xazinasiga yiliga yarim 
million rubl daromad keltiradi»2. Mustamlakachilar sardori paxta 
yakka hokimligining tobora kuchayib borayotganini qayd etib: 
«1887 yilda 200.000 pudni tashkil qilgan Amerika navli paxta 
yetishtirish 1895 yilga kelib 500.000 pudga yetgan, y a’ni Rossiya 
sanoati iste’moi qiladigan tolaning uchdan bir qismini tashkil qil­
gan»1, - deb yozadi.
M ustamlakachilar bu boy o ik a n i mschasiga o ‘zlashtirishga 
ahamiyatni kuchaytirishga intildilar.
Imperiyaning Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri Krivoshein 
rus podshosiga yoMlagan taqdimnomasida bu haqda shunday deb
0 ‘zR MDA, 4 6 1-jamg‘arma, 1-ro‘yxat, 1968-ish, 65-varaq.
O 'z R MDA, 1-jamg‘arma, 5-ro‘yxat, 939-ish, 12-varaq.
O 'zR MDA, 1-jamg‘arma, 5-ro‘yxat, 939-ish, 6-varaq.
268
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yozgan edi: «Rus xalqining siyosiy ustivorligiga erishish uning 
x o ‘jalik sohasidagi quvvati bilan mustahkamlanmog‘i lozim... 0 ‘ziga 
to ‘q musulmon aholisi o ‘rtasida kelgindilar xo‘jaligi kam bag‘al va 
xarob holda boim asligi kerak. Kelgindi rus xo‘jayinning yerida 
ishlovchi sartni ko‘rish maroqli hoi b o iish ig a shubha yo‘q. 
B il’aks, uning sart qo‘lida batrak b o iish i juda nohush va qo‘ngilsiz 
voqea ekanligi bizga ayon b o im o g i kerak»1. Shuning uchun 
ham «o‘zga millatlaming rus elementini bosib ketmasligi uchun» 
general-gubematorga keng huquqlar berildi. Mustamlakachilar ms 
qishloqlarini o ‘zbek, q irg iz, tojik qishloqlaridan ajratib, mustaqil 
b o iish in i ta’minlash bilan birga zam r xollarda ms va mahalliy 
qishloqlami birlashtirib ms volost starshinasini uning rahbarligiga 
qo‘yganlar»2.
Mustamlaka m a’muriyatining kelgusi faoliyat dasturida ham 
o ik a n i ruslashtirish g‘oyasi asosiy o iin n i egalladi. Oliy harbiy- 
siyosiy doiralar likrini bayon etgan knyaz Masalskiy 1913 yilda 
bu haqda lo ‘nda fikr aytgan: «Turkistonda qariyb yarim asrlik 
hukmronligimizga yakun yasaganimizda beixtiyor shunday savol 
tug‘iladi: Bu mamlakatdagi kelgusi faoliyatimiz dasturi qanday 
b o iish i lozim? Yaqin orada qanday vazifalami amalga oshiramiz? 
Maqsadimiz nimalardan iborat va nimalarga intilishimiz lozim? 
Turkistonda navbatda hal etilishi lozim b o ig a n muhim masalalardan 
biri - o ik a n i ms aholisi bilan mustamlaka qilishdir. Rossiyaga 
qo‘shib olinganiga yarim asrcha vaqt o ig a n ig a qaramay, o ‘lkada 
bu aholi mahalliy musulmon nufusiga nisbatan juda ozchilikdir... 
Paxtachilikni har tomonlama rivojlantirish va yaxshilashga biz 
doim intilishimiz, bu borada sarf-xarajatlami ayamasligimiz lozim. 
Chunki yaqin kelajakda sanoatimizni o ‘z xom ashyomiz bilan 
ta ’minlash masalasi mubim hayot-mainot masalasiga aylanadi»3.
Rusiya kapitali uchun o ik a darvozasini keng ochib bergan 
temir y o i shaxobchalari o ig im ch ak t o i i misol har yoqqa ildiz otib, 
Kaspiyorti temir y o iin in g uzunligi 1748 chaqirimga yetdi. Mustam­
laka xom ashyo manbalarini metropoliya sanoatiga yaqinlashtirish- 
ning navbatdagi vazifasi - Turkiston-Sibir temir y o iin i qurish kun 
tartibiga qo‘yildi. «Juda muhim iqtisodiy, mustamlakachilik va 
strategik ahamiyatga ega b o ig a n bu temir y o i liniyasini zudlik
! 0 ‘zR M D A , 1-jam g 'arm a, 2 7 -ro ‘yxat, 63-ish, 2-varaq.
2