O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

ge­
neral-leytenanti
Gerselman esa temir y o ‘1 ishchilari ustidan na- 
zoratni kuchaytirish bilan bir qatorda ularning atrofidagi yerlarda 
paydo b o ‘luvchi har qanday shaxslarni nazoratga olish to ‘g ‘risida 
maxfiy ko‘rsatma yo'lladi. Bunday o ‘rgimchak to‘rlari bilan qurshab 
olingan Turkistonda markaz ko‘rsatmalari qanday amalga oshirilgani 
haqida jum ladan 1912 yil Toshkentda b o ig a n voqeani sosial-demo- 
krat (bolshevik) P.F.Saxarova (1890-1969) o‘z esdaliklarida shunday 
bayon qilgan: «Nuqul o ‘zbeklar istiqomat qiluvchi guvala uylardan 
iborat eski shahaming yangi shaharga yaqin joyidagi uylardan 
birida joylashdik. Biz temir y o ic h ila r bilan aloqa o ‘matishga 
intildik. Shunda o ‘ylab qoldik. 0 ‘zbeklar o ‘rtasida inqilobiy mhdagi 
tashkilotlar bormikan? Nahotki, Turkiston noibi yaratgan qullik 
istibdodiga qarshi ular safida inqilobiy tashkilot bo‘lmasa?». Saxarova 
shu maqsadda 
0
‘zbeklar bilan bir-ikki bor suhbatlashganida Kamo- 
lov degan odam o ‘zbeklarda ham taraqqiyparvar kishilar borligini, 
er-xotin Saxarovlami ular bilan tanishtirishini aytgan. Shundan 
so‘ng, ko‘p o ‘tmay, ular qamoqqa olindi. Kamolov TRMB ayg'oqchisi 
ekan2. Shu faktning o ‘zi ham ms maxfiy polisiyasi va razvedkasi 
musulmon aholisi o ‘rtasida ham keng josuslik tarm og‘ini yoyganidan 
dalolat beradi.
Peterburgda ishlangan dastur bo'yicha chor mustamlakachila- 
rining maxfiy siyosiy idoralari izchil ishlab, Turkiston musulmonlari 
ongida jiddiy to ‘ntarish yuz berganini va milliy-ozodlik kurashi 
ko‘rtak yozib bu holat jadidlar siymosida gavdalanganini yaxshi 
payqashgan. Ular general-gubematoming maxsus so‘rov anketasi 
b o ‘yicha mahalliy aholi kayfiyati, dunyoqarashi, m s hokimiyatiga 
va tuzumiga munosabati, milliy mustaqillikka intilishi hollarini 
chuqur o ‘rganishgan. TRMB o ‘zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman, tojik 
yoshlarining dunyoqarashi va xatti-harakatlaridan xabardor b o ‘lish 
uchun ulaming safida o ‘z odamlariga ega b o ‘lgani hujjatlardan 
m a’lum.
Chorizm 1892 yil 18 iyundan kuchga kirgan «Harbiy holatda 
deb e ’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar»ni Turkiston o ik asid a 
tatbiq etdi. Bu ms mustamlakachilari uchun turli vakolatlar 
darvozalarini keng ochdi. «Kuchli muhofazada» deb e ’lon qilingan
10 ‘zR M D A , 2 2 -ja m g ‘arm a, 1-ro‘yxat, 1199-ish, 2-varaq.
2«V oprosn istorii», 1977, № 11, 125-bet.
266
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

joyda Turkiston general-gubematori m ajlis-yig'inlam i tarqatib 
yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot organlarini 
taqiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa 
huquqlami olgan. «Favqulodda muhofaza» deb e ’lon qilingan joyda 
esa butun xokimiyat general-gubemator yoki u tayinlagan bosh noib 
q o iig a o ‘tgan. 1892 yil 18 iyundagi «Qoidalar» esa harbiy holatni 
o‘matib, fuqarolar ishini ham harbiylar q o iig a topshirdi. Turkis­
tonda har ikki mirshablik qonunlari (1887 yilgi Nizom va 1892 yilgi 
qoida) qisqa uzilishlar bilan 1892 yildan 1917 yilga qadar munta- 
zam amal qildi.
Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vako- 
latlari yetmaganday, endi o ik a d a xuddi mustabid xonlar zamonasiga 
taqlidona, o iim jazosini oshkora ijro etishga rahsat olishdi.
General-gubernator harbiy vazirga y o ilag an maktubida yozgan: 
«Tajriba shuni ko'rsatadiki, bu o ik a d a oshkora qatl ijrosigina ma­
halliy aholiga yaxshi ta ’sir ko‘rsata oladi. Sizdan, Rossiya xududida 
o iim xukmini oshkora ijro etmaslik haqidagi qonunni Turkiston 
o ik asig a tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari ijozatlarini olib ber- 
sangiz, deb iltimos qilam an»1.
Chor amaldorlari Turkiston xalqlari huquqlarini cheklash saba- 
bini shunday izohladilar: «Turkiston oikasining yerli aholisi hali 
juda past rivojlanish bosqichida turibdi. Ular o 'z m a’muriyati va 
sudini o'zlari saylash xuquqini tushunishi va qadriga yetishi uchun 
hali juda g ‘o ‘r va nodondir. Mazkur jam iyat qonun tomonidan o'ziga 
berilgan haq-huquqlardan foydalanishni bilmaydi. Bu xuquq uning 
faqat zarariga xizmat qiladi»2.
Rusiya shovinistlari xalqning ko'tarilishi sababini esa quyida- 
gicha izohlashgan: «O ik ani bir hovuch chor qo'shini bilan istilo 
qilishda misli ko'rilm agan jangovar matonat ko'rsatgan rus ki- 
shisi erlilar o'rtasida afsonaviy bahodir timsoliga aylangari edi. 
Kelgindilaming temir irodasi oddidagi qo'rquv esa yerli aholida 
musulmonchilik tarbiyalangan g'ayridinlarga nafratini ular qalbining 
eng tubiga yashirgan edi. Ana shuning uchun ham dastlab Rossiya 
hokimiyati ulami osongina boshqarib keldi. Ammo endilikda yerli 
omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi»’.
Andijon tumanboshisi polkovnik I. Brjeziskiy bu fikmi yana- 
da oydinlashtiradi: «O'lkadagi 27 yillik xizmatimdan kelib chiqib
1 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 4-ro‘yxat, 117-ish, 10-varaq.
; 0 ‘zR M D A , 1-jamg‘anna, 25-ro‘yxat, 989-ish, 156-varaq.
‘O 'zR MDA, 276-jam g‘arma, 1 -ro'yxat, 909-ish, 297-varaq.
267
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning yovvoyi yerlilarga inson- 
parvarlik mutlaqo to 'g ri kelm aydi»1.
Knyaz Mansurov Davlat Dumasining yopiq majlisida Rossiyada 
yashirin tarzda hukm surib, 1861 yilda bekor qilingan qullik 
(krespostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson amalga oshi- 
rilganini tan olishining zamirida tarixiy haqiqat yotardi.
Rossiya parlamenti - Davlat Dumasida noib knyaz Mansurov 
Turkistonda krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda 
hech qanday m ubolag‘a b o ‘lmagan.