O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Череванский В.
Д в е в о л н ы . И с т о р и ч е с к а я х р о н и к а . Ч а с т ь 2, С П б , 
1898, стр. 3 4 7 -3 4 8 .
256
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lsa o'zini shariatpanoh deb e ’lon qilib, muqaddas urush jam g'ar- 
masi uchun oltin tanga zarb qilaboshladi. Amir o'zining tahriri 
ostida Kobulda muqaddas urush - jihod haqida kitob chiqargan. 
Yaqinda 
Panjakent 
uchastkasida 
qandaydir 
afg‘on 
fuqarosi 
qo'lga olingan va u o'lkaga kelish sabablarini ataylab yashirgan. 
Avliyootada esa qirg‘izlar hech qanday asossiz ruslaming ikki nafar 
quyi darajadagi zobitiga gap otib, janjal chiqarganlar. Buxoroda esa 
bir mulla temir y o i qorovuli - rus fuqarosini g'azovot yo'lida oMdir- 
gan. U yana boshqa bir rusni o'ldirmoqchi boMganida q o ig a olingan 
va aybiga to'la iqror bo'lgan. 0 ‘limi oldidan xalqqa qarata dini 
islom uchun shahid ketayotganini aytib, u odamlami g'azovotga 
chorlovchi otashin nutq so'zlagan. Toshkentda esa yerli aholi ruslami 
ko'rganda yerga tuflab, o ‘z nafratini izhor qilmoqdalar»1.
Ana shunday sharoitda obro'li va e ’tiborli shaxs - Muhammad 
Ali eshonning paydo b o iish i tasodifiy emas edi. Muhammad Ali 
eshonning dunyoqarashi, obro'si va uddaburonligi hisobga olinsa, 
u boshlagan qo‘zg‘alonning puxta tayyorlanmaganligi va bemavrid 
ko'tarilgani tadqiqotchilarda asosli shubha uyg'otdi va bu narsa 
ig'vogarlik bobida ustasi farang rus siyosiy polisiyasining ishi 
ekanligi, deyishga asos boiadi. Mustamlakachilarga xalqni qo‘r- 
qitish va qatag'on boshlash uchun zo‘r bir dastak kerak edi. Bir 
necha rus askarini qurbon berish evaziga minglami qirish hamda 
ularning yerlarini rus kelgindilariga bo'lib berish imkoniyati tug'ilar 
edi. Amalda shunday boMdi. Fozilbek Otabek o'g'lining yozishicha, 
«kimligidan qat'i nazar, oq do‘ppi kiygan b o isa , rus soldatlari: 
«Seniki eshon» deb tutib urar edilar... Shuning uchun shahar 
mehnatkashlari va fuqaro salla o'rab bozorga chiqolmay qoldi. Oq 
do'ppi degan narsaning urug'i qolmadi. Kimda bo'lsa, kuydirib 
yo'qotdi. Mingboshilarning dunyoparastligi qo‘zg‘alib, shaharda 
kimning joyi bo'lsa, kechasi chaqirib borib: «Seni tutib beraman, 
eshonning hovlisiga borgan eding», deb siyosat qilib. bor-yo‘g ‘ini 
shilib oldilar. Poraxo‘rlik amaddorlar ichida nihoyatda avj oldi» 2. 
Rus amaldorlari ham odamlami talashda mingboshilardan qolish- 
madi. «Bir kishini eshonga qarashli deb qamab qo‘ysalar, - deb 
yozadi Fozilbek Otabek o 'g 'li, - yuqoriga raporti chiqqanda, eshon 
hodisasi zulmga katta bahona bo'lgani ko'runib, ko'b yillar Sibirga 
haydalar edi. Bechorani ajratib olmoq payiga tushgan qavm- 
qarindoshlari tamom bor-yo‘g'ini sarflab, hatto yer va mulklarni
O 'z R M D A . 1-jam g‘arm a, 3 1 -ro ‘yxat, 91-ish, 10-varaq.
2Fozilbek Otabeko'g'li.
K o 'rsatilg an asar, 30-bct.
9-1796
257
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sotib, tergovchilarga рога deb bersalar, natijada yana o ‘zlarini osish, 
yo Sibirga yuborishga qaror bo ‘lar edi»1. Bu faktni o ‘lkaning nufuzli 
amaddori V. P. Nalivkin ham tasdiqlaydi: «...1902 yilda javobgar- 
likka tortilgan bir necha amaldor ishi ommaviy tus olgan qabix- 
liklar yashiringan pardani qiya ochdi, xolos. M a’muriy beboshlik 
hech qaerda 90-yillar oxiri va 1900 yillarda Andijon nohiyasida- 
gidek keng avj olmagan» 2.
Bu beboshliklarga o ‘lka boshlig‘i infanteriya generali S.M. Du- 
xovskoyning o ‘zi bosh bo ‘lgan edi. U Andijonga kelganida Eski 
shahar aholisi uni qanday kutib olgani va u xalq bilan qanday 
muomalada bo‘lganining jonli guvohi sifatida shunday hikoya 
qiladi: «Yarim podshoh keladilar, deb hamma ko‘chalarga bayroq 
tutib, shaharni necha kunlar ziynat berib, hamma maktab bolalarini 
vokzalga olib chiqib, qator qilindi. U vaqtlarda kamina ham tuzem- 
noy shkolda o ‘qur edim. Fuqarolar kumush taboqda non, tuz tutub 
turg‘on edilar. Uezd hokimi fuqarolarga xitob qilib, yarim pod­
shoh kelib vagondan tushgan hamon hammalaringiz ta’lim olg‘on- 
laringizdek barobar engashib, yerga qarab turasizlar! Boshlari- 
ngizni k o ‘taringlar, desam ham ko‘tarmay turinglar!» deb o ‘rgatdi. 
Istansaga chiqqan xalq 2 soat ko'broq intizorlik tortdi. Shundan 
so’ng birdan poezd ko‘runib qoldi va vagonlari nihoyat ziynatlangan 
holda kelib to ’xtadi va soldatlar tushub, qator b o ‘lgandan so ‘ng 
yarim podshoh... qattiq g ‘azab bilan vagondan chiqib, pastga 
tushgan zamon bechora xalq va maktab bolalari hammasi engashib, 
ruku‘ qilib turdi... Yarim podshoh hokimdan: «Nima uchun xalq 
bunday engashib turadir», deb so'radi. «Janob imperatori a ’zamga 
yurtimizdan chiqqan bir eshon jinni bo'lib bilmasdan osiylik qil- 
gani uchun biz xijolat bo'lub, ulug‘ va baland darajali bosh 
hokimimizning yuzlariga qaysi betimiz bilan qaraymiz, bizlami 
marhamat etib, avf qilib podshohi a ’zamdan gunohimizni so‘rab 
olmasalar, muborak betlariga kamoli xijolatdan qaray olmaymiz, 
deydilar», deb javob qaytardi. Yarim podshoh: «Gunohni qilib 
qo‘yib, emdigi xijolat nimadir? Farg'ona muzofotidan Andijondek 
bir shahaming tuprog‘ini osmonga sovumb yubormoq bilan pod­
shohi a ’zam mamlakatlariga hech nuqs yetmaydir!». Keyin fuqaroga 
qarab: «Sizlar hali osiy va gunohkorsizlar. Sizlaming non-tuzingizni 
qabul qilib b o ‘lmaydir!» dedi va bir to ‘p hind va yahudiylar ham 
non-tuz ushlab turgan edilar, shulaming oldiga borib, non-tuzlarini
1