|
yPalen K.K.
T aqdim nom a, 47-bet.
40 ‘z R M D A , 18-jam g‘arrna, 1-ro‘yxat, 761-ish, 107-varaq.
295
www.ziyouz.com kutubxonasi
Chorizmning bunday siyosati mahalliy dehqonchilikning kapi-
talistik asosda rivojlanishiga xalal bergan. Eski munosabatlaming
saqlanib qolishiga imkon beruvchi tartib-qoidalari esa o ‘lka
qishloqlarida sudxo‘rlikning keng ildiz otib, qishloq x o ‘jaligining
taraqqiyot y o ‘lini bo‘g ‘ib qo‘ygan.
Turkistonda qonun kuchini olgan 1886 yilgi «Nizom»da tilga
olingan «bo‘sh davlat yerlari» atamasi ruslar tomonidan mahalliy
dehqonlaming yerlarini tortib olishda dastak b o ‘Idi. Imperiyaning
qora tuproqli markaziy hududlaridan yer taqchilligidan qutulish
siyosati oqibatida mustamlaka Turkistonda boyish uchun ms mujik
lari beto‘xtov oqib kelaboshladi. Ular m a’muriyatning ijozatisiz ham
o ‘lkaga kelib o ‘zboshimchalik bilan tub aholiga qarashli yerlami
egallay boshlashdi. 15 yil davomida (1875-1890) Turkistonga 1300
oila k o ‘chib kelib joylashib, 19 ta ms qishlog‘i tashkil topdi. Ay
niqsa, 1891-1892 yillarda Rossiyada ocharchilik boshlanganda
Turkistonga k o ‘chib keluvchilar nihoyatda ko‘payib ketdi. Ana
shu ikki yil davomida 25 ta yangi ms qishlog‘i (posyolkasi) paydo
bo ‘lib, ms dehqonlari soni ikki barobarga ko‘paydi. Mahalliy
aholi bilan m s dehqonlari o ‘rtasida yer-suv masalasida, sug‘orish
inshootlaridan foydalanish xususida o ‘zaro to ‘qnashuvlar kuchaydi.
Bu to ‘qnashuvlarda ms m a’muriyati ms dehqonlari tarafida b o ‘ldi.
M asalani odilona tinch yo‘1 bilan bartaraf qilishga uringan ayrim
amaldorlar quvg‘inga uchradi. Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig‘i
soldatchasiga 1882 yilda shunday deb yozgan: «Baribir, ochiqchasini
gaplashadigan va tan oladigan payt keladiku, axir! Bizning ishimiz
avvalo ruslamiki, milliy m s ishi... qirg‘izlar joylashgan yer ulamiki
emas, balki davlatnikidir. 0 ‘troq ms nufusi ulami o ‘lkadan siqib
chiqarishi yoki butkul qirib tashlashi darkor»1. Xuddi ana shunday
ruhda ishlab chiqilgan 1889 yil 13 iyuddagi qonun k o ‘chib kelgan
mslarga imtiyozlar va moddiy yordam berishni belgilab berdi.
Turkistonni mslashtirish siyosatida keskin burilish 1892 yilda
boshlandi. Xuddi shu yili Rossiyadan o'zboshim cha ko‘chib kelgan
minglab «kelgindilar» m a’muriyat nazorati bilan kelganlar qatori
ularga berilgan huquqlardan foydalanishlari mumkinligi joriy qi
lindi.
0 ‘z yerlaridan dehqonlaming chekka o ‘lkalarga ketib qolishiga
qarshilik qilgan ms pomeshchiklari ham mamlakatda kuchayib
borayotgan dehqonlar harakatidan xavotirlanib, «to‘polonchi un-
surlar»ning Turkistonga ketishiga xayrixohlik ko‘rsata boshladi.
Mustamlaka o ‘lkasiga m slam i k o ‘chirish masalasi bilan shug‘ul-
1 0 ‘zR M D A . 1 -jam g 'arm a, 16-ro‘yxat, 2 257-ish, 9 1 -9 2 -v araq lar.
296
www.ziyouz.com kutubxonasi
lanuvchi maxsus idora - «K o‘chirib keltirish boshqarmasi» tashkil
qilindi. Chor hukumati 90-yillar oxiridan m s dehqonlaridan kam yerli
va yersizlarga «Osiyo Rossiyasida bo‘sh yotgan erkin yerlardan»
foydalanishga keng imkoniyat yaratdi. Shunday qilib, podsho
hukumati Rossiya dvoryan-pomeshchiklari manfaatini ko‘zlab,
ulami «ichki balo» b o im ish kam bag‘al dehqonlar xumjidan saqlash
aiyatida, Turkiston yerlarini ularga ehson qildi. Ichki norozilikni
ssa mustamlaka xalqini ezish, ulami yanada kam bag‘al va nochor
ahvolga tushirish hisobidan bosishga urindi.
Chorizm joriy etgan qonunlar majmuasi boTmish 1886 yilgi
«Nizom»da o ‘troq mahalliy aholiga yerga egalik qilishda «yarim
mulkchilik» o ‘matilgani dvoryanlami qoniqtirmagan edi. Bu qo-
nunning 270-moddasiga ko‘ra, o ‘troq aholiga yer avloddan-avlodga
meros tarzida foydalanishga, azaliy udum b o ‘yicha taqsimlanishga
berilgan, ko‘chmanchi aholiga tegishli yerlari esa davlatniki deb
e’lon qilinib, ular ko‘chmanchilarga foydalanishga berilishi qayd
qilingan edi. Imperiyadagi katta yer egalari - pomeshchiklar hukm
ron dvoryanlar sinfi vakillari sifatida Nizomdagi bu moddaga qarshi
chiqdilar. Ulaming talabi bilan Davlat Kengashida bir qancha oliy
amaldorlardan iborat komissiyalar ish ko'rishdi. Ammo buijuaziya
vakillari ham qarab turmay, o ‘z manfaatlarini himoya qildilar.
Rossiyaning savdo-sanoat doiralariga Turkiston paxtakori va pilla-
kori kerak edi. Shuning uchun ham 1886 yilgi «Nizom»ning 270-
moddasini qayta ko‘rib chiqqan maxfiy maslahatchi Kobeko
raisligidagi oliy vakolatli komissiya dvoryanlar talabini e ’tiborsiz
qoldirib, bu moddaga o ‘zgartirish va qo‘shimcha kiritishni rad
qildi. 1896 yili shu tariqa Turkiston yerlari taqdiri masalasida ms
burjuaziyasining qo'li baland keldi. Pomeshchiklar 1910 yildagina
o ‘z niyatlariga etdilar.
To'qimachilik sanoati uchun Turkiston paxtasining hal qiluvchi
roli haqida podshoh vazirlaridan Krivoshein imperatorga yo ilag an
axborotida lo‘nda qilib shunday degan: «Turkistonning har bir pud
g ‘allasi ms va Sibir g ‘allasiga raqobatbardordir. Turkiston paxtasi
esa Amerika paxtasiga raqobatbardordir. Shuning uchun o ‘lkaga
qimmatga tushsa ham, g'alla keltirib berish lozim»1. Paxta yakka-
hokimligini o ‘rnatish haqidagi bunday g ‘oyani Turkiston general-
gubematori qoilab-quvvatlab, bu tadbir hukumatga yiliga 70 mil
lion oltin rublni tejashga imkoniyat yaratishini uqtiradi. Uning
fikricha, «ko'p millionli vatan paxta tolasini qayta ishlash sanoatini
1
Krivoshein А. V.
T aqdim nom a, 113-bet.
297
www.ziyouz.com kutubxonasi
xonavayron bo ‘lishdan saqlovchi kafolat rolini o ‘ynashi - mana shu
Turkistonning Rossiyaga k o isatad ig an buyuk iqtisodiy xizmatidir»1.
Paxta yakkahokimligini o ‘matish maqsadida Turkistondan Ros
siyaga yuboriladigan paxtadan butunlay boj olinmaydigan b o id i.
1879 yildan esa boj y ig im i har pud paxtadan 40-50 tiyin miqdorida
belgilandi. Soliq olishda ham paxtakorlarga ayrim imtiyozlar beril
di. Moliya vazirligi rus burjuaziyasining Turkiston paxtachiligini
rivojlantirishdagi harakatlarini faol quw atlab turdi.
Rus shovinistlari qarashini o ‘zida ifodalagan Rossiya matbuoti
ana shu sohada fikr bildirib, «Turkiston amaldori doimo q irg iz
va sartning tarafini olib, ruslarga qarshi boradi, chunki qo‘ymijoz
tuzemeslar ulaming aldashiga laqqa tushadi. Ruslami esa bunday
laqillatib b o im ayd i, shuning uchun «yo‘qolsin mslar, yashasin
tuzemeslar!» deb xitob qilishmoqda»2, degan xulosaga kelgan edi.
Mustabid saltanat markazi talabi bilan 1905 yilda ziroat va
dav-lat mulklari vazirligi tarkibida «K o‘chiruvchilik boshqarmasi»
tuzildi. Turkistonda esa 1906 yilda «Sirdaryo ko'chiruvchilik rayoni»
tashkil etilib, mahalliy aholi yerlarini ms mujiklari uchun tortib olib
berish rejali tus oldi.
Turkistondagi mustamlaka m a’muriyati bundan a w a l bu sohada
o ‘z holicha
ish tutgan b o is a , endilikda mahalliy aholi yerlarini tortib
olish bevosita markaz tomonidan boshqariladigan va izchil amalga
oshiriladigan b o id i. Natijada XX asr boshida ms kelgindilarining
soni 175 mingdan oshib ketdi. Turkiston aholisining atigi 5 foizini
tashkil etuvchi ms mustamlakachilari q o iig a ekin ekiladigan hosil-
dor yerlaming 60 foizi berib qo‘yilgan edi3.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
