Xx asrning birinchi yarmida jahon matbuoti

XX ASRNING BIRINCHI YARMIDA JAHON MATBUOTI

 Reja:

1. 
   Amerika Qo‘shma Shtatlari matbuoti;
   
2. 
   Angliya matbuoti;
   
3. 
   Germaniya matbuoti;
   
4. 
   4. Italiya matbuoti;
   
5. 
   Fransiya matbuoti;
   
6. 
   6. Yaponiya matbuoti;
   
7. 
   7. Xitoy matbuoti;
   
8. 
   6. Rossiya matbuoti;
   

 

Matbaachilik ravnaq topgan sari matbuot rivojlanib borardi. XX asrning birinchi yarmida, ayniqsa, AQSh, Angliya, Germaniya, Italiya, Fransiya, Yaponiya, Rossiya (keyinchalik sobiq SSSR), Xitoy kabi davlatlarning gazeta-jurnallari o‘ziga xos axborot olamini vujudga keltirdi. O‘sha yillarda paydo bo‘lgan o‘nlab nashrlar keyingi davrlar matbuoti uchun tamal toshi bo‘lib xizmat qildi.

Amerika Qo‘shma Shtatlari matbuoti taraqqiyot bobida o‘tgan asrlardayoq ancha ilgarilab ketdi. 1900 yilga kelib 2235 nomdagi kundalik gazeta 15 million 102 ming nusxada chop etilardi1. Bu davrda Qo‘shma Shtatlarda chiqadigan turli nomdagi nashrlar soni 21235 tani tashkil etdi. XX asrning birinchi yarmida gazetalar bilan bir qatorda «Commercial and Financial Chronicle», «Afro-American», «Baltimore Cun», «Washington Evening Star», «Journal of Commerce and Commercial», «Wachington Post and Times Herald», «Des Moines Register», «Denver Post», «Los Angeles Times», «New York Herald Tribune», «New York Times» gazetalari, «Iron Age», «Cosmopolitan», «Farm Journal», «The Saterday Evening Post» kabi jurnallar ham tobora ommalashib bordi. Jurnallar adadi bir necha yuz mingdan tortib 12 million nusxadan ham oshgani e’tiborga molikdir.

AQShda gazeta-jurnal nashr etishning o‘ziga xos maktabi yaratildi. To‘rt, sakkiz sahifadan iborat bo‘lib chiqadigan gazeta o‘zini oqlay olmasligi, bunday nashrlar asosan muassis yoxud ma’lum bir guruh kishilargagina ma’qul fikrlarni yoritib, keng ommaning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondira olmasligi to‘g‘ri anglashildi. Shu bois gazetalar yetmish, sakson, hatto yuz sahifagacha hajmda chiqib turishi odatiy holga aylangan.

Gazeta bir necha o‘n sahifadan iborat bo‘lgandagina unda keng xalq ommasining talablarini qondira oladigan axborot berish va turli mavzulardagi maqolalarni yoritish mumkinligi o‘z isbotini topdi.

Amerikaliklar asosan dam olish kuni gazeta-jurnallarni bafurja mutolaa qilishga vaqt topishini hisobga olgan tahririyatlar o‘z gazetalarining yakshanba sonlarini besh yuz sahifagacha hajmda hamda odatdagidan ikki barobar ko‘p nusxada chop etishardi. Shunisi qiziqki, bir necha million nusxada chop etiladigan besh yuz sahifalik gazetalarning ham sotuvda yetishmay qolish hollari uchrardi. Ko‘rilayotgan foydaning to‘rtdan uch qismi e’lon qilinayotgan reklamalar hisobidan olinar edi. Qolgan qismi esa gazeta savdosidan tushardi.

Gazeta-jurnallar narxini belgilashda muassis yo tahririyatlar ko‘p hollarda o‘z foydasini birinchi o‘ringa qo‘ymas edilar. Bil’aks, tannarxi, masalan, taxminan ikki dollarga tushadigan gazetani uch-to‘rt barobar arzonga sotish «taomil»ga aylandi.

O‘quvchilar manfaatini ko‘zlab qilingan bu ishning mevasidan aslida noshirlar ko‘proq bahramand bo‘lishadi. Ya’ni, nashrning adadi misli ko‘rilmagan darajada ortib boraveradi. Qanchalik ko‘p nusxada bosilsa, nashrning tannarxi shunchalik kamayishi turgan gap. Ikkinchidan, tadbirkor va ishbilarmonlar o‘z reklamalarini adadi ko‘p gazetalar orqali yoritishni afzal ko‘rishardi. Demak, gazetani sotishdan ko‘rilgan ba’zi zararlar reklamadan olinadigan foyda hisobiga qoplanib, qo‘shimcha daromadlarga ham erishilardi.

AQSh matbuoti taraqqiyotida 1948 yili asos solingan «Associated Press» («Matbuot uyushmasi») axborot agentligining roli katta bo‘ldi. Bu agentlik asr o‘rtalariga kelib 3460 dan ortiq gazeta-jurnalga, shuningdek, qator radiostansiya va telestudiyalarga xizmat ko‘rsatardi, agentlik dunyodagi 160 ta yirik shaharda faoliyat yuritayotgan 2500 dan ortiq muxbiriga ega edi. Assoshieyted Press maxsus byurolari orqali jahonning 100 dan ortiq shahrida chop etiladigan 1763 ta gazeta bilan teletayp orqali aloqani yo‘lga qo‘ydi. Shiddatkor davr hisoblangan XX asrning birinchi yarmida mamlakatda chop etila boshlagan ayrim nashrlar haqida to‘xtalish maqsadga muvofiqdir.

AQShda gazetalar bilan bir qatorda jurnallarga ham qiziqish baland ekanligi kuzatilgan. Buni XIX asrning ikkinchi yarmida tashkil etilgan qator jurnallar navbatdagi asr avlodlarining ham e’tiborini qozonganidan bilsa bo‘ladi.

Vashingtonda «National Geographic» oylik bezakli ilmiy-ommabop jurnali 1888 yilda, Nyu-Yorkda «Cosmopolitan» oylik adabiy-siyosiy jurnali 1886 yilda, ayollarga mo‘ljallangan «Voguye» oylik bezakli jurnali 1892 yilda, «American Weyekly» rangli-bezakli haftalik jurnali 1896 yilda, «New York Times» gazetasi ilovasi bo‘lgan «New York Times Magazine» jurnali 1896 yilda, «Mc Calls» ayollar oylik bezakli jurnali 1897 yilda tashkil etildi. XX asrning birinchi yarmidayoq bu jurnallar adadi bir necha yuz mingdan 13 milliongacha nusxani tashkil etgani ularning naqadar ommabop ekanligidan dalolatdir.

Jurnallarning aksariyati har haftada, oyda bir yoki ikki marotaba chop etilardi. Shunga yarasha mushtariylarining soni ham ortaverdi. Jurnallarga bo‘lgan talab-ehtiyojlar oshgani bois 1900-1950 yillarda ular safiga yana qator yangi nashrlar qo‘shildi. 1902 yilda «Chemical Engineyering» jurnalini mushtariylar qiziqish bilan kutib oldilar. Asosan muhandislik kimyosi sanoati muammolarini yoritishga mo‘ljallangan bu jurnal har ikki haftada 44589 nusxada chop qilinar edi.

1914 yili ta’sis etilgan «Current History» oylik jurnali yangi tarix mavzularini yoritishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Unda AQShning xalqaro maydonda tutgan o‘rni, ichki va tashqi siyosatiga oid rang-barang mavzularga keng o‘rin berilardi. Ishbilarmon hamda tadbirkorlarga mo‘ljallangan «Forbes» jurnaliga 1917 yilda asos solingan. Bu jurnal ham har oyda ikki marotaba chiqarilardi. «Barron’s National Business and Financial Weyekly» haftalik jurnali 1921 yilda Bostonda chiqarila boshladi. 97000 dan ortiq nusxada chop etilgan bu jurnalda AQShdagi yetakchi monopoliyachilar, ishbilarmonlar va ilg‘or moliyachilar faoliyati aks ettirilardi. Jurnalda AQShning siyosiy faoliyatiga ham xolis munosabatlar bildirilar edi. Boshqa xalqlar qatori amerikaliklarda ham adabiyotga, ma’naviyatga qiziqish mudom yuqori bo‘lgan.

«The Readers Digest» oylik adabiy-siyosiy jurnali 1922 yilda Plezantvill shahrida tashkil etilganidayoq o‘ziga xos voqelik bo‘lgandi. Zero, 17 tilda chiqadigan ushbu jurnalning umumiy adadi XX asr oxiriga kelib 30 million nusxaga yetgani uning qay darajada ommalashganini ko‘rsatadi.

O‘sha davrda Nyu-Yorkda qator jurnallarga asos solindi. 1922 yilda «Foreign Affairs», 1923 yilda «Time», 1924 yilda «American Mercury», 1925 yilda «The New Yorker», 1929 yilda «Business Weyek», 1930 yilda «Fortune», 1933 yilda «Newsweyek» jurnallari tashkil etildi. Ma’naviyatga tashna mushtariylar orasida bu jurnallar tezda ommalashib, umumiy adadlari ham bir necha yuz mingdan 10 million nusxagacha yetdi. Demak, AQShdagi nashrlar ham mazmunan juda boy, sifatli, o‘quvchi didiga mos bo‘lgandirki, ularning mushtariylari tobora ko‘paya bordi. O‘sha nashrlarning muassis va ta’sischilari o‘quvchilar sonining ko‘payishidan manfaat ortishini to‘g‘ri hisob-kitob qilib, gazeta-jurnallarni haqiqiy tannarxidan ham arzonga sotishardi. Chunki bu sohada faqat daromad ketidan quvganlar uzoqqa bora olmasligini, tez orada bozori kasodga uchrashini amerikalik noshirlardan tortib muassislargacha yaxshi bilishardi.

AQShlik mushtariylarning sevimli nashrlaridan biri – «Life» rangli-bezakli jurnaliga 1936 yili asos solingan. Umumiy adadi 6041778 nusxa bo‘lgan bu xalqaro miqyosdagi jurnal ikki haftada bir marta chop etila boshlagan. Jahon miqyosida o‘z o‘quvchilariga ega bo‘lgan ushbu nashr Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun Parijda ispan tilida ham chop etilardi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng jurnal «XX asr – Amerika asri», «AQSh dunyo rahnamosidir» shiorlari ostida chiqariladigan bo‘ldi. Dunyo miqyosida muxlislariga ega bo‘lgan «Look» jurnaliga 1937 yilda Nyu-Yorkda asos solindi. Ikki haftada bir marta 5623413 nusxada chop etiladigan jurnalda rang-barang suratlar bilan bir qatorda qiziqarli hikoyalar, kinoyulduzlar haqida ocherklar yoritilardi.

«Nigoh» degan nomiga yarasha bu ommabop nashr sahifalarida o‘z aksini topadigan AQSh va boshqa davlatlarning ijtimoiy-siyosiy hayotiga daxldor muammolar, xususan, mamlakat boshqaruvida uchrashi mumkin bo‘lgan korrupsiyaga oid tanqidiy maqolalar ham o‘quvchilar e’tiborini o‘ziga tortib turardi. Nyu-Yorkda tashkil etilgan yana ikkita jurnal haqida to‘xtalib o‘tish joiz. «Parade» haftalik ommabop jurnaliga 1941 yilda asos solindi. Har yakshanba kuni chiqadigan bu bezakli jurnal 22 million nusxada chop etilishi uning qanchalik sermazmun, qiziqarli ekanligini ko‘rsatadi. Jurnalxonlar talab-ehtiyojini muntazam kuzatib borgan mutaxassislar zamonga mos yangi nashrlar chop etish ustida muttasil izlandilar.

Shunday izlanishlar samarasi o‘laroq 1949 yilda tashkil etilgan «Reporter» siyosiy jurnali ham millionlab muxlislariga ega ekanligi bejiz emas. XX asrning birinchi yarmidagi AQSh matbuoti haqida so‘z ketganda, mashhur kompaniya rahbari Genri Lyus faoliyati haqida ham to‘xtalib o‘tish joizdir. O‘zi bosh muharrir sifatida ish boshlagan Lyusning kompaniyasiga qarashli jurnallarning bir galgi umumiy adadi 11 million nusxadan ortiq edi. «Xerst konsoliteyted pablikeyshnz, ink.» yirik noshirlik konserni XIX asrning oxirlarida tashkil etilgan bo‘lsa-da, 1930 yil o‘rtalarida chinakam ravnaq topa boshladi. Bu paytga kelib konsernda 28 ta kundalik gazeta va 13 ta jurnal chop etilardi. Bundan tashqari u o‘zining axborot agentligiga, matbuot markazi, radiostansiyasi, kinofirmasiga ham ega edi.

AQSh gazetalari haqida so‘z yuritganda ham, avvalo, XIX asrda yuz bergan ayrim voqea-hodisalarga bir bora nazar tashlash maqsadga muvofiqdir. Negaki, bu davrda navbatdagi asr matbuotining ravnaqi uchun zamin yaratilgandi. Dunyoda dong taratgan «New York Times» («Nyu-York Tayms») gazetasiga ham ayni shu davrda – 1851 yilda asos solindi. «Nyu-York Tayms kompani» deb nomlangan kompaniya tomonidan har kuni chop etiladigan gazetaning adadi 623588 nusxa, yakshanba kunlari esa 1261800 nusxadan kam bo‘lmagan. Har kuni 80-120 sahifada chop etiladigan gazetaning yakshanba sonlari 400-500 sahifagacha yetishi odatiy holga aylangan.

Dam olish kungi soniga jurnal tipidagi ikkita ilova – «Nyu–York Tayms megezin» va «Nyu–York Tayms buk revyu» ham qo‘shib chiqarilishi yo‘lga qo‘yilgan. Ulardan tashqari, «New York Times»ning 30 ga yaqin ilovalari chiqib turadi. Uning Lotin Amerikasi uchun Limada (Peru) va Yevropa davlatlari uchun Parijda nashriyot uylari mavjud. Gazeta xodimlarining umumiy soni 5000 nafardan ortiq kishini tashkil etadi, aynan tahririyat shtatida esa 900 xodim muntazam faoliyat ko‘rsatadi. AQShning 17 ta yirik shahrida hamda 29 ta mamlakat poytaxtlarida bu gazeta doimiy byurolariga ega. «Makkormika–Patterson» gazeta tresti mamlakatdagi yirik nashrlarga asos solgan. O‘sha nashrlarning umumiy adadi 3,4 million, yakshanba sonlari esa 5 million nusxadan ortiqroqdir. Xristianlik ilmini targ‘ib etuvchi «Christian Sciyence Monitor» gazetasiga 1908 yilda Bostonda asos solingan. 1917 yilda Medisonda (Viskonsin shtati) chiqa boshlagan «Capital Times» kundalik mustaqil gazetasida asosan ijtimoiy mavzudagi maqolalarga keng o‘rin beriladi. «The New York Daily News» («Nyu-York kundalik yangiliklari») gazetasining nomidanoq mazmun-mohiyatini anglash mumkin. 1919 yilda asos solingan bu gazeta sahifalarida asosan yangiliklar va reklamalar yoritilardi. Uning tahririyatida 3000 dan ortiq xodim faoliyat ko‘rsatardi. Gazeta adadi o‘tgan asr o‘rtalarida 2056521 nusxani, yakshanba sonlari esa 3455033 nusxani tashkil etardi.

AQSh matbuoti taraqqiyotida 1919 yilda tashkil topgan «Federated Press» axborot agentligining ham salmoqli hissasi bor. Ko‘plab gazetalar eng muhim axborotni shu agentlikdan olardilar. Uning uchta bo‘limi Nyu-York, Vashington va Detroyt shaharlarida joylashgan.

«Washington Daily News» haftalik gazetasi 1921 yildan chiqa boshlagan. Bu gazeta asosan Skripss-Govard tresti siyosiy yo‘nalishidagi mavzularni kengroq yoritardi. Rang-barang materiallar bilan bir qatorda turli ko‘ngilochar suratlar va maqolalar ham muxlislarni xushnud etardi. Mamlakatdagi yetakchi gazetalardan biri – «New York Herald Tribune»ga 1924 yilda asos solingan. Bugungi kunda ushbu gazeta yetakchi nashrlardan deb topilgan. Gazetaning «Yevropa nashri» Parijda chiqadi. XX asr o‘rtalarida 500000 nusxa atrofida chiqib turgan gazeta 50-80 sahifadan, yakshanba sonlari esa 300-400 sahifadan kam bo‘lmasdi. 1924 yildan chiqa boshlagan yana bir gazeta – «New York Daily Mirror» Nyu-Yorkning kundalik ko‘zgusi hisoblangan. Gazeta sahifalarida asosan amerikalik monopoliyachilarning qarashlari o‘z aksini topardi. «This Weyek» haftaligi 1935 yili Nyu-Yorkda chiqa boshlashi bilanoq o‘z muxlislarini topdi. Yakshanba kunlari 39 ta ilovasi bilan chop etiladigan bu nashrning umumiy adadi 11685200 nusxadan oshardi. Asosiy maqsadi reklamalarni joylashtirish bo‘lgan ushbu haftalik sahifalarida hikoya, ocherk, siyosiy va ijtimoiy mavzudagi maqolalar ham tez-tez yoritilib turgani uning ixlosmandlari sonini ko‘paytirishga xizmat qilardi. Kasaba uyushmalarining 1942 yili San-Fransiskoda tashkil etilgan nashri – «The Dispatcher» mustaqil gazetasi asosan ishchi-xizmatchilar manfaatini himoya qilishga yo‘naltirilgandi. Ularning erkin minbari hisoblangan mazkur gazetada dunyo miqyosida kasaba uyushmalarining ilg‘or tajribalari, bu sohadagi muammolar yoritilardi. Odamlarda ijtimoiy, siyosiy mavzulardagi maqolalarga qiziqish katta ekanligini anglagan chikagolik jurnalistlar va noshirlar 1947 yili «Chicago Sun–Times» gazetasini tashkil etdilar. Bu davrda kurrai zaminda turfa siyosiy voqea-hodisalar avj olayotgan edi. SSSRdagi qonli qatag‘onlar, Yevropada Ikkinchi jahon urushining o‘choqlari paydo bo‘layotgani haqidagi xabar va sharhlar amerikaliklarning ham e’tiborini jalb qilmasdan qolmasdi. Boshqa yetakchi gazetalar qatori «Chicago Sun–Times» gazetasi sahifalarida ham bu mavzular yoritib borildi. Agressiya va urushlarga hamisha qarshi turadigan «National Gardian» taraqqiyparvar gazetasiga 1948 yili Nyu-Yorkda asos solingan edi. Ko‘p o‘tmay bu gazeta nihoyatda ommalashib ketdi. Dunyoning barcha burchaklarida uning muxlislari topiladi. XX asr birinchi yarmida AQShda matbuot ravnaqini yaxshi pog‘onalarga ko‘tarishda «Ogdena», «Nyuxauz», «Perri», «Ridder», «Skripps-Govard», «Skripps», «Tayms–Mirror kompani», «Xerst» kabi gazeta tresti, konserni va birlashmalari salmoqli o‘rinda bo‘lishdi. Ular o‘nlab gazetalarni million nusxalarda chop etishgani yaxshi ma’lum. Shunisi e’tiborga molikki, AQShda ingliz tilidagi nashrlar bilan bir qatorda boshqa millat o‘quvchilariga mo‘ljallangan gazetalar ham emin-erkin chop etilardi. Masalan, 1905 yildan Bostonda latish tilida «Amerikas Latweyetiyes» («Amerikas Latvietis»), 1909 yildan Nyu-Yorkda eston tilida «Uus Ilm» («Uus Ilm»), 1917 yildan Nyu-Yorkda rus tilida «Russkiy Golos», litva tilida esa 1911 yildan Nyu-Yorkda «Laisve» («Laysve») va 1923 yildan Chikagoda «Vilnis» («Vilnis»), Nyu-Yorkda ukrain tilida «Hromadsky Holos» («Gromadskiy Golos»), 1938 yildan Nyu-Yorkda arman tilida «Lraper» («Lraper») gazetalari ham ko‘pming nusxalarda chop etilgani bu yurtda demokratiyaning ravnaq topganidan dalolatdir. AQSh matbuoti tarixida XX asrning birinchi yarmida boshlangan ilg‘or usullar va an’analar dunyo matbuoti taraqqiyotiga ham sezilarli darajada ta’sirini o‘tkazib kelayotir.