O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

21.2. BMT doirasidagi iqtisodiy hamkorlik tashkilotlari
BMT shtab-kvartirasi Nyu-Yorkda joylashgan bo'lib, uning tar­
kibida 185 mamlakat mavjud. BMT nizomining I-moddasida tashkilot 
faoliyatining asosiy maqsadlari ichida, «iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy 
va gumanitar xarakterdagi xalqaro muammolarni hal etishda xalqaro 
hamkorlik qilish» maqsadi ham yetakchi o'rinda turadi. BMT iqtisodiy 
sohada asosan quyidagi to'rt yo'nalish bo'yicha faoliyat olib boradi:
— global muammolarni hal etish;
— davlatlarning iqtisodiy hamkorligiga ko'maklashish;
— m am lakatlam ing iqtisodiy rivojlanishidagi uzilishlarni yen- 
gib o'tish;
— hududiy rivojlanishni rag'batlantirish.
Yuqorida sanab o'tilgan yo'nalishlarning har biri BMT muas­
sasalari faoliyatida axborot, texnika-maslahat va moliya sohasida 
hamkorliklarni ham o 'z ichiga oladi. BMT bosh va yordamchi 
organlari, shuningdek, 18 ta maxsuslashtirilgan institut va bir qator 
avtonom tuzilmalar bo'limlari Bosh Assambleya (BA), Iqtisodiy 
va Ijtimoiy Kengash (EKOSOS) hamda Sekretariat hisoblanadi.
153

---

Bosh Assambleya yilida bir marta sessiyalar o'tkazadi (sentabr, 
dekabr), bu sessiyalarning har birida rais, uning o'rinbosarlari va 
asosiy qo'mitalam ing boshliqlari saylanadi. Jahon iqtisodiyotidagi 
asosiy masalalar ham umumiy majlislarda ham maxsus ikkinchi 
qo'mita doirasida muhokama qilinadi.
BMTning iqtisodiy va ijtimoiy kengash bo'lim i (EKOSOS) 
1946-yilda tashkil etilgan. 54 mamlakat uning a’zolari hisoblanadi 
va ularning uchdan bir qismi (Buyuk Britaniya, Xitoy, Rossiya, 
AQSH va Fransiyadan tashqari) har yili uch yil muddatga qayta 
saylanadi. Yuqoridagi besh davlat urush va tinchlik masalalari bilan 
shug'ullanuvchi Xavsizlik Kengashida bo'lgani kabi doimiy ravishda 
EKOSOS tarkibiga kiradi. Kengash, odatda, bir yilda ikki marta 
(ijtimoiy-huquqiy va gumanitar mavzuda, shuningdek, iqtisodiy 
va ijtimoiy masalalar bo'yicha) sessiya o'tkazadi.
XIM muammolari bo'yicha qarorlar va tavsiyalar qabul qilish 
huquqiga ega bo'lgan barcha tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtirish 
mas’uliyati ham EKOSOS zimmasidadir. Bugungi kunga kelib 
EKOSOS oltita doimiy qo'm ita, yettinchi funksional va beshta 
hududiy komissiyalarni ta ’sis etgan. Bulardan tashqari 18 ta 
m axsuslashtirilgan m uassasa, Jah o n o z iq -o v q a t d astu ri va 
U N C T A D /U ST Xalqaro savdo markazi ham EKOSOS patronaji 
ostida faoliyat olib boradi. BMTning iqtisodiy organlari tizimida 
uchinchi b o 'g 'in sifatida Sekretariat faoliyat olib boradi. Sekre- 
tariat bir necha bo'lim lardan (iqtisodiy va ijtimoiy m asalalar 
bo'yicha D epartam ent) tarkib topgan bo'lib, m a’m uriy-ijrochi 
tuzilma sifatida ish olib boradi.
Jahon xo'jaligi muammolarini hal qilishda BMTning savdo va 
taraqqiyot bo'yicha Anjumani (UNCTAD) va BMTning sanoat 
taraqqiyoti bo'yicha tashkiloti (U N ID O ) to'g'risida alohida to'xtalib 
o'tish lozim.
1964-yilning oxirida BMTning Bosh Assambleyasi xalqaro savdo 
bo'yicha hamkorlikka ko'maklashish uchun UNCTADni ta ’sis etish 
haqida qaror qabul qildi. Anjumanning oliy organlari to 'rt yilda bir 
o'tkaziladigan sessiya va yilda ikki marta to'planadigan Kengash 
hisoblanadi. Kengash nazorati ostida doimiy qo'mitalar, vaqtinchalik 
ishchi guruhlari va Sekretariat faoliyat ko'rsatadi. UNCTADga hozirgi 
kunda 186 ta davlat a’zo bo'lib, uning shtab-kvartirasi Jenevada 
joylashgan. UNCTAD rahbarligi ostida o'tkazilgan hukumatlararo 
maslahatlar natijasida bir qator muhim savdo bitimlari imzolandi, 
xomashyo tovarlari savdosi sohasidagi holatlami o'rganish uchun
154

---

ekspert guruhlari tashkil etildi. Anjuman Yevropa va Amerika bo­
zorlarida rivojlanayotgan m am lakatlam ing mahsulotlari uchun 
maxsus imtiyozlar berish rejimini quwatlash yo'nalishida faoliyat 
ko'rsatm oqda.
1967-yilda tashkil etilgan U N ID O 166 ta davlatni birlashtirgan 
b o 'lib , uning shtab-kvartirasi Vena shahrida joylashgan. Bu 
tashkilotning bosh vazifasi Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika hamda 
Okeaniyadagi kambag'al va rivojlanish darajasi past bo'lgan m am ­
lakatlar guruhini iqtisodiy qoloqlikdan olib chiqish jarayonini 
rag'batlantirish maqsadida BMT doirasida sanoat rivojlanishini 
muvofiqlashtirishdan iborat. U N ID O ning oliy organi ikki yilda bir 
marta chaqiriladigan Bosh Anjuman sanaladi. Boshqaruv tuzilmalari 
esa sanoat taraqqiyoti bo'yicha kengash va budjet masalalari bo'yicha 
qo'm ita hisoblanadi. U N ID O faoliyati hukum atlar va xususiy 
tarmoq bilan hamkorlik asosida qurilgan. Tashkilot investitsiyalar, 
texnik va sanoat hamkorligi masalalari bo'yicha forumlar o'tkazadi. 
Xorijiy investitsiyalaming ko'payib borishiga, rivojlangan m am ­
lakatlarga texnologiyalar yetkazib berishga ko'm aklashadi. Bu 
masalalami amalga oshirishda U N ID O ning Sanoat va texnologik 
axborotlar banki (STAB) samarali faoliyat ko'rsatmoqda.
Moliyalashtirishdagi m uam m olar, ortiqcha qog'ozbozlik va 
qarorlam ing bajarilishini nazorat qilishning kuchsizligiga qara­
m asdan, zamonaviy xalqaro iqtisodiy m unosabatlam ing rivoj­
lanishida BMT tizimidagi iqtisodiy tashkilotlaming ahamiyati ortib 
borm oqda. BM Tning maxsuslashtirilgan muassasalari rolining 
kuchayib borishida xalqaro m ehnat taqsimoti tuzilmasining murak- 
kablashuvi, axborot-texnologik ayirboshlashning yangidan-yangi 
kanallari vujudga kelishi jahon xo'jalik hayotining jadallashuvi va 
shuningdek, insoniyat oldida turgan jiddiy global muam m olar va 
h.k.lar muhim rol o'ynam oqda.