|
148
20.3. TMKlar globallashuv jarayonlarini harakatga
keltiruvchi ontili sifatida
Jahon iqtisodiyotida makroiqtisodiy darajadagi globailashuvda
davlatlar integratsion uyushmalarining iqtisodiy faolligiga intilib,
savdo va investitsion to‘siqlami olib tashlaydi, erkin savdo hududlarini
tashkil qiladi. Bundan tashqari, globallashuv jarayoni davlatlararo
xo'jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, siyosiy va axborot texno
logiyasi miqyosidagi o'zaro kelishuvlarni ham qamrab oladi.
M akroiqtisodiy darajadagi globallashuv esa kom paniyalar
faoliyatini ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida paydo
bo'ladi. Bunda yirik transmilliy korporatsiyalar global miqyosda
harakat qiladi (ular chegarasi va milliy davlat egaligidan qat’iy
nazar, iste’molchilarning talabini qondirish kerak). TM Klar (aso
san, ko'pmilliy va global) ichki bozorga nisbatan ko'pincha tashqi
iqtisodiy faoliyatda muhim rol o'ynaydigan globallashuv jarayo
nining subyektidir.
Xullas, TM K bu globallashuvning asosi, uni harakatga kel
tiruvchi asosiy kuchdir. Shu o'rinda biz globallashuvning ijobiy va
salbiy oqibatlari to'g'risida ham fikrlashsak maqsaddan bo'lur edi.
Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonining ijobiy tomonlari
quyidagilardan iborat:
— globallashuv natijasida xalqaro m ehnat taqsimoti va ixti
soslashuv chuqurlashib boradi. Bunda mablag' va resurslar samarali
sarflanadi;
— globallashuv jarayonida xarajatlaming qisqarishi, narxlarning
pasayishi va barqaror iqtisodiy o'sishga olib keluvchi ishlab chiqarish
ro'y beradi;
— globallashuv jarayonining jihatlaridan yana biri erkin sav-
dodan keladigan yutuq jahonning barcha mamlakatlarini qano-
atlantiradi;
— globallashuv jarayonida raqobatning kuchayishi yangi texnik-
texnologiyalarni yaratilishini jahon mamlakatlari o'rtasida keng
tarqalishini ta'm inlaydi (xorijiy to'g'ri investitsiyalar jahon sav
dosining o'sishiga olib keladi).
— globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg'or ilmiy-
texnik, texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yan-
giliklarni amaliyotga tatbiq etish imkonini beradi;
— globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib, milliy
bozordagi ichki raqobatchilar tarkibiga tashqi bozordagi kuchli
149
raqiblar ham qo‘shiladi (eng awalo, iste’molchilarga qulay bo ‘lgan
raqobat ularga narxlarni pasaytirish va tanlash imkonini beradi);
— globallashuv jarayonida ilg‘or texnologiyadan va global miq-
yosdagi ishlab chiqarishdan ratsional foydalanib, ishlab chiqarishda
mehnat unumdorligi oshadi. Jahon miqyosidagi innovatsiyalar
amaliyotga uzluksiz tadbiq etiladi;
— globallashuv jarayoni davlatlarga moliyaviy resurslarni asosiy
qismini aylanishini ta’minlashga keng imkoniyat beradi. Globallashuv
jarayoni jahon hamjamiyatini birlashishini turli sohalardagi hara
katlarini faollashtirishni talab qiluvchi muammolarni, eng aw alo,
ekologik muammolarni hal qilish uchun jiddiy asos yaratadi. Xullas,
ko'pchilik mutaxassislar globallashuvning pirovard natijasi jahon
mamlakatlari farovonligining oshishiga olib keladi, deb umid qil-
moqdalar. Jahon iqtisodiyotida globallashuvning salbiy oqibatlarini
keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan muammolar xavf-xatarlidir.
Yuqorida qayd qilib o'tganim izdek, jahon iqtisodiyotining
globallashuvi turlicha talqin qilinmoqda. Bu jarayonga nafaqat ekspertlar,
olimlar va mutaxassislar, balki turli mamlakatlaming fuqarolari ham
o'zlarining munosabatlarini bildirishmoqda. Jahon iqtisodiyotida global
lashuv jarayonlari rivojlangan mamlakatlarda xayrixohlik bilan,
rivojlanayotgan mamlakatlarda esa xavotirlik bilan qabul qilinyapti.
Buning sababi shundaki, globallashuv jarayonining afzalliklari barcha
mamlakatlarga teng taqsimlanmaydi. Shuning uchun globallashuvdan
kim foyda ko'radi, degan savol turli munozaralatga sabab bo'layotir.
Jahon iqtisodiyotida zamonaviy globallashuv jarayonlari, eng
aw alo, sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeyini mustahkamlab,
ularga qo'shim cha afzalliklar beradi. Xalqaro m ehnat taqsimoti
doirasida globallashuv jarayoni kengayishi iqtisodiy past rivojlangan
mavqeyini salbiy o'zgarishiga sabab bo'lib, ularni globallashuv
jarayonining subyektlariga emas, balki obyektlariga aylantirishi mum
kin. D em ak, globallashuv jarayonining alohida m am lakatlar
iqtisodiyotiga ijobiy ta ’sirinining darajasi ushbu mamlakatlaming
jahon iqtisodiyotida tutgan o'rniga bog'liqdir. Amaldagi afzalliklaming
asosiy qismi boy davlatlarga yoki individuallarga tegadi.
Globallashuv sharoitida markazlashtiruvchi kuchlarning mar-,
kazlashishi bilan bog'liq bo'lgan buzg'unchilik ta’siri yuzaga chiqishi
mumkinki, bu mamlakat ichidagi an ’anaviy aolqalaming uzilishiga,
ijtimoiy m uam m olarning kuchayishiga, mazkur jam iyat uchun
begona bo'lgan salbiy oqibatlar tufayli barcha mamlakatlarda yuzaga
keladigan m uammolar sifatida quyidagilami keltirish mumkin:
150
— globallashuvdan keladigan afzalliklar milliy iqtisodiyotning
alohida tarmoqlari o'rtasida bir xil taqsimlanmasligi;
— milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;
— ayrim mamlakatlarda iqtisodiyotni nazorat qilishni mustaqil
hukumat qo'lidan boshqalarga, jumladan, kuchliroq davlatlarga,
ya’ni TMKga topshirish va boshqalar.
Shunday qilib, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida jahon
xo'jaligini vujudga kelishi, rivojlanish va globallashuvda tashkil topgan
yirik moliyaviy kapital guruhlar muhim rol o'ynagan edi. Tashkil
topgan ushbu TM K lar yirik masshtabdagi korporatsiyalarning
shakllanishi va paydo bo'lishida katta ahamiyatga egadir. TMKlaming
global masshtabdagi faoliyati shundan iboratki, ular o'z taktika-
larini doimo takomillashtirib, jahon bozorining eng muhim nuq-
talarini, ishlab chiqarishning muhim sohalarini, xalqaro tovarlar
savdosida esa asosiy obyektlami egallab bormoqda.
AQSHning «jahon avtomashinasi» modeli deb hisoblangan
«Modeo» bazasidagi avtomobil konserni yengil avtomashinalar ishlab
chiqarish bo'yicha va shuningdek, Yaponiyaning «Matsusita» («Pa-
nasonik») firmalari global strategik ahamiyatga egadir. Ushbu yirik
ishlab chiqaruvchi TMKlar uy-ro'zg'or buyumlarini ishlab chiqa-
rishdan tortib, elektr asbob-uskunalarni, sovutgichlarni ishlab
chiqarishda ham jahon mamlakatlarining 40 ga yaqinida 150 dan ortiq
ishlab chiqarish korxonalariga egadir. Ular dunyo ilm fanining eng
yangi yutuqlaridan foydalanib, turli bozorlar va madaniy markazlarda
Ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlari ko'lamida faoliyat ko'rsatib
kelmoqda. Bunday TMKlarga turli davlatlarning mutaxassislari ham
tortilyapti. Jumladan, Buyuk Britaniyaning «Royal — Datch — Shell»
kompaniyasining Londondagi shtab-kvartirasida ishlayotgan xodimlar
40 ga yaqin millat vakillaridan iborat bo'lib, ulaming ko'pchiligi yirik
neft korxonalari joylashgan davlatlarning vakillaridir.
1. Jahon iqtisodiyotida globallashuv tushunchasining mazmuni va
mohiyatini tushuntirib bering.
2. Globallashuv jarayonining ijobiy va salbiy tomonlarini xarakterlab
bering.
3. TMKlar globallashuv jarayonlarini harakatga keltiruvchi omil
ekanligi to'g'risida siz nima bilasiz.
4. TMKlaming global miqyosdagi faoliyatini izohlang.
151
21-bob.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
