14-bob.
BOZOR IQTISODIYOTIGA 0 ‘TAY0TGAN
DAVLATLAR
14.1. Ishlab chiqarishning sotsialistik rejali xo‘jalik
tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning
zarurligi
Jahon iqtisodiyotida o ‘tish davri iqtisodiyoti bir xo'jalik yuritish
tizimining boshqasi bilan almashish holatini ifoda etadi.
Bu jarayon
nisbatan uzoq davrni o ‘z ichiga oladi. Uning o'ziga xos jihati
shundaki, eski iqtisodiy tizim batamom yo‘q b o iib ketmaydi, yangi
tizim esa o'zining samaraliroq ekanligini ko'rsata olmaydi. Buning
natijasida iqtisodiyotning
yaxlitligi buziladi, ya’ni eski va yangi
iqtisodiyotning unsurlari bir vaqtning o'zida faoliyat ko'rsatadi.
Shunga o'xshash holatlar jahon xo'jaligining sivilizatsiyalar alma-
shuvida (antik davrdan o'rta asrlar davriga, o'rta asrlar davridan
kapitalizmga o'tishda) kuzatilgan edi.
Zamonaviy bosqichda o'tish davri iqtisodiyoti Yevropa va Osiyodagi
sobiq sotsialistik mamlakatlarga (KXDR bundan mustasno) xosdir.
KXDR hozirgi kunda ham markazdan turib
rejalashtirilgan tizimga
asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirib kelmoqda. Jahon iqtiso
diyotida SSSR, Chexoslovakiya va Yugoslaviya kabi sotsialistik
tizimdagi davlatlar tarqalib (bo'linib) ketgandan so'ng, ularning
o'rnini 29 ta o'tish davri iqtisodiyotli mamlakatlar vujudga keldi.
Hozirgi kunda ushbu davlatlar o'tish davri qiyinchiliklarini boshidan
kechirmoqda. O'tish davri davlatlarining iqtisodiyoti bir butun yaxlit
emas, buning natijasida barqaror o'sish mexanizmlari qiyin ahvolga
tushib qolgan bo'lib, milliy xo'jalik holati barqaror va turg'un emas.
O'tish davri iqtisodiyotli mamlakatlarda davlat barqarorlashtirish
jarayonlarini
kuchaytirishga, milliy ishlab chiqarishni raqobat
bardoshligini oshirishga, yangi xo'jalik yuritishning bozor ko'ri-
nishlarini amalga oshirishni yengillashtirishga harakat qiladi. Jahon
iqtisodiyotida raqobatbardoshlik muammosi eng dolzarb hisoblanadi,
chunki markazdan turib rejalashtirish tizimidan voz kechish, eng
aw alo, ishlab chiqarishda samaradorlikni pastligi bilan va shu
ningdek, uning daromadligini pasayishi bilan xarakterlanadi. Sharqiy
112
Yevropa mamlakatlari iqtisodiyoti tashqi bozorga bog'liq bo ‘lganligi
sababli o ‘z mahsulotlarini jahon bozorida sotishda bir qator muam-
molarga duch kelishgan edi. Eksport imkoniyatlarining yetarli
darajada emasligi esa valuta mablag'larini jamlashda qiyinchiliklami
tug'dirdi. Bu esa o'z navbatida ushbu
mamlakatlarda aholining
turm ush farovonligini ta ’m inlash uchun zarur bo'lgan im port
tovarlami yetarli darajada sotib olish imkoniyatini bermagan edi.
O 'tish davri mamlakatlari raqobatbardoshlik va jahon narxlariga
bog'lanib qolganlik muammosini sobiq SSSRga nisbatan chuqurroq
his etadi. Chunki sobiq SSSRda ichki bozor o'zining sig'imliligi va
diversifikatsiyalanganligi uchun ham takror ishlab chiqarish jara
yonida jahon bozoriga nisbatan ahamiyatliroq edi.
O 'tish davri m am lakatlarida ishlab chiqarish sam aradorligiga
bo'lgan talablarga nisbatan yondashuv ham bir xil em as edi.
Agar Sharqiy Yevropa m am lakatlarida xo'jalik boshqaruv m exa
nizmining inqirozga uchraganligi jahon bozori talablaridan orqada
qolganligi bilan baholansa, sobiq SSSRda rejali iqtisodiyot ishlab
chiqarishda aholining haqiqiy ehtiyojlari uchun
xizmat qilmasligi
tanqid ostiga olinadi.
Sharqiy Yevropa mamlakatlari jahon bozori bosimini o'zlarida
ko'proq his qilib, sobiq SSSRga nisbatan sotsializm modelitii tako
millashtirish yo'llarini faolroq izladilar. Bu mamlakatlarda davlat
va kooperativ mulk mayda xususiy mulkni (xizmatlar, chakana va
ulguiji savdo ishlari) siqib chiqarmagan edi. Bu holat, ayniqsa,
Polshaga xos. Ushbu davlatning qishloq xo'jaligida kooperatsiya-
lashtirish jarayonlari amalga oshirilmagan edi.
Shunday qilib,
Sharqiy Yevropada bozor iqtisodiyotiga xos bo'lgan xususiy xo'jalik
alohida iqtisodiy uklad sifatida saqlanib qolgan bo'lib, u bozor
islohotlarini amalda qo'llanilishini yengillashtirgan edi.
XX asrning 60-yillarida boshqaruvning sotsialistik xo'jalik
iqtisodiyotida inqirozli holatlar kuzatila boshlandi, iqtisodiy o'sish
sur’atlari sekinlashdi. SSSRda sanoat mahsulotlarini sotish muammosi
kuchayib ketdi. Xalq iste’moli tovarlari yetishmagan bir vaziyatda,
o'z xaridorini topmagan tovarlarning ortib borishi kuzatildi. Bunday
muammolar Sharqiy Yevropa mamlakatlarida ham mavjud.
Ushbu
mamlakatlarda bozorning kichikligi bois sotilmagan tovarlami bir
bozordan boshqasiga tashlash imkoniyati yo'q. Shuning uchun ham
ular tovar assortimentini tez-tez almashtirishga va sifatiga ko'proq
e’tibor berilgan. Ana shunday vaziyatda iqtisodiy o'sishning ekstensiv
omillari tugab, intensiv o'sish omillariga o'tish zaruriyati tug'ilgandi.
X - 353
113
