O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

Ilk sillily sivilizatsiya (jez davri). 
Neolit inqilobining yadrosi qayta ishlab 
chiqaradigan iqtisodiyotga o'tish edi, sivilizatsiya siklini belgilab bergan neolit 
inqilobining yuragi jamiyat piramidasining uchinchi va to'rtinchi qavat davridagi tub 
o'zgarishlar edi. Bu yerda davming voqealari ijtimoiy kashfiyotlar xususiy 
mulkchilikni, pul muammosi, sinflar, davlatni paydo bo'lishi edi. Bu kashfiyotlar asta 
- sekin takomillashib keyingi sivilizatsiyalarning qiyofasini belgiladilar. Bu ijtimoiy 
institutlarning har biri tarixiy progressning borishi bilan shartlangan edi va u foydali 
funksiyalami bajardi.
Jamoa mulkchiligining asosiy ishlab chiqarish vositalarini uncha katta bo'lmagan 
jamoalar uchun o'zlashtirish shakli edi. Sunday shaklning mavjudligi ulami tirik 
qolishiga va tabiiy muhitai yuqori darajada noaniqligi va o'zgaruvchanligi, mehnat 
unumdorligining past darajasi, qo'shimcha mahsulotning yo'qligi natijasi edi.
Lekin, u endi progressga to'siq bo'ldi. Yerga ishlov berish, hayvonlami o'stirish, 
qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, hunarmandchilik va qurilishda yanada 
samarali texnologiyalami qo'llab qo'shimcha mahsulotni tizimli yaratgan ishchilar 
o'zlarining mahsuldor mehnat natijlarini jamoani boshqa a’zolari bilan teng taqsim 
qilishga ko'nmadilar. Mehnat samaradorligini oshirishning eng omili, o'zining oila 
a’zolariga (ota tomonidan) meros bo'lib o'tadigan xususiy mulk bo'ldi.
Zamonaviy atamalardan foydalangan holda deb aytish mumkin bo'Isa, birinchi 
bor ko'p ukladli iqtisodiyot paydo bo'ldi. Taqsimotda bir tekislikni bartaraf qilish, 
ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarish natijalarini xususiy o'zlashtirish o'zi va 
oilasi uchun mulkni ko'paytirshga iqtisodiy manfaatdorlikni yaratdi, mehnat 
unumdorligini oshirishga intilishni kuchaytiradigan foydani ko'zlab ayirboshlashni 
amalga oshirish, boylik to'plash, yaxshi uylar qurish, bezak-taqinchoqlarga ega 
bo'lish motivatsiya mexanizmlarini haralcatga keltirdi. Bu rivojlanish sur’atini ko'p 
marta jadallashtirdi.
Qo’shni jamoa qabila boshliqlari, harbiy boshliqlar, kohinlar, jamoaning tadbir 
a’zolari, eng yaxshi yerlar, chorva, o'loq - yaylovlar, harbiy o'ljalami o'zlashtirib, 
ularga egalik huquqini o’z qo'llarida to'pladilar. Hukumron tabaqa ana shunday 
paydo bo'ldi. Jamoaning boshqa a’zolari dehqon, hunarmand, chorvadorlar sifatida 
ilgari jamoa ixtiyorida bo'lgan mulkning bir qismiga ega bo'ldilar. Ular turli to'lov, 
majburiyatlami o'tadilar. Jamoaning mulki hisoblangan o'tloqlar, o'rmonlar, suv 
havzalari jamoaning umumiiy mulki bo'lib qolaverdi.
Ilk sinfiy sivilizatsiyalarning iqtisodiy munosabatlarini o'ziga xos xususiyati 
odamni mulk ob’ekti - qullar (asir tushganlar, qarzga botganlar) bo'ldi. Boshda asirga 
olinganlar o'ldirildi yoki qurbonlikka keltirildi, yoki diniy bayramlar, zodagonlaming
-
4 8
-

---

dafn marosimlarida qurbonlikka keltirildilar. Ba’zida esa asirlami to'la huquqli 
bo'lgan jamoa a’zolariga aylantirdilar.
Lekin vaqt o'tishi bilan qul mehnati qo'shimcha mahsulot yarata boshladi. 
Tarixchilaming tadqiqotlariga ko'ra qulchilik jez asrining iqtisodiy asosi bo'lmadi. 
Qo'shimcha mahsulotning asosiy qismini jamoachi - dehqonlar, chorvadorlar, 
hunarmandlar yaratdilar.
Muntazam ayirboshlashning rivojlanishi turli xil tovarlaming qiymatini 
belgilaydigan yaratishni talab qildi. Insoniyat bu vazifani bajarishga da’vogai bo’lgan 
chig’anoq, yarim qimmatbaho toshlar, chorva mollari va boshqalami sinab ko’rib, jez 
asrida qiymat o'lchovi, muomala va jamg’arish vositasi sifatida metall pul - oltin, 
keyin kumushni tanladi.
Qayta ishlab chiqarishning tuzilishi murakkablashdi, hajmlari kengaydi. Buni 
iqtisodiyotning asosi bo'lgan dehqonchilikni sug’orma dehqonchilikni yo'lga qo'yish 
uchun zarur bo'lgan sug’orish tizimini Nil, Dajla va Frot, Hind, Amudaryo va 
Sirdaryo vodiylarida boshqarish mantiqi talab qildi.
Bir necha darajalafda qayta ishlab chiqarish toifaviy tuzilishi yuzaga keldi: quyi - 
dehqonchilik, chorvachilik yoki hunarmandchilik oilasi, qo'shnni jamoa, yarim tovar 
yoki tovar quldor xo'ajliklari: hududiy alohida hududlarda - Yuqori va Quyi Misr 
nomlarida; davlat hajmida - Misr, Osuriya, Bobilda. Barqaror bozor shakllandi 
(aholining asosiy massasi uchun oziq - ovqat va kiyim - kechakni qamrab olmaydigan 
lekin qul oldi - sottisini o'z ichiga olgan), mamlakatlar o'rtasida mahsulot 
ayirboshlash aloqalari shakllandi.
Mehnat taqsimoti va samaradorligini oshirishda sakrashga erishildi. Sug’orma 
dehqonchilik yuqori hosildorligi bilan ajralib turar edi. Turli xil hunarlar jez qurollar 
ishlab chiqarish, qurol - yarog’, taqinchoqlar, turli gazlamalar, kiyim, poyafzal, dori, 
san’at buyumlarini ishlab chiqarish rivojlandi. Ilk va Qadimgi Misr podsholigi 
yodgorliklari malumotlariga ko'ra o'sha vaqtdan ekin yerlari va o'tloqlar, uzumzor va 
bog’lar, turli xil hunarmandchilik mahsulotlari tayyorlanadigan ustaxonalami o'z 
ichiga olgan podsho xo'jaligi mavjud bo'lgan. 
Shuningdek, fir’avn ayonlari, 
zodagonlar, ibodatxonalarga qarashli xo’jaliklar ham bo'lgan. Dehqonlar, cho'ponlar, 
baliqchi, qushchilar, bog’bon, novvoy, piva pishiruvchilar, kulol, tosh yo'nuvchi, 
quruvchi, duradgor, raqqosa, sartarosh, rassomlar, haykaltaroshlar, mirzo, nazoratchi 
kabi kasblar paydo bo'lgan. Mehnat taqsimoti turli kasb egalarini ko'nikma, 
maiakalarini oshirishda, mehnat qurollarini takomillashuviga, mehnat unumdortigini 
o'sishiga olib keldi.