|
ilk podsholik
(er. aw .
3000-yil - 2778-yil - 220 yildan ko'proq);
Qadimgi Podsholik
(er. A w 2778-yil-
2263-yilgacha- 515 yil);
birinchi o'tish davri
(er. aw . 2263-yildan-2I60-yilgacha
- 10 yil atrofida);
O'rta podsholik
(er. aw . 2160-1785-yillar. - 375 yil);
ikkinchi
o'tish davri
(er. aw . 1785-1580-yillar. 205 yil);
Yangi podsholik
(er. aw . 1580-
1085-yillar 495-yil);
uchinchi o'tish davri
(er. aw . 1085-930-yillar - 135 yillar);
So'nggi podsholik
(er. aw . 950-525-yillar. - 423 yil).
Ilk podsholikni
bu lokal
sivilizatsiyani shakllanishiga o'tish davriga tegishli deyish mumkin. Uchinchi o'tish
davri va So'nggi podsholikning uning so'nish davriga, keyingi oliy yuqori tarixiy
siklga taalluqli deyish mumkin. Bunday holda sivilizatsiya siklining uch an’anaviy
fazalari yaqqol ko'rinadi. Tarixchiiar ta’kidlashicha har bir o'tish davri, bu
qachonlardir guilab - yashnagan shaharlaming kimsasiz qolishi va ochlik, tarqoqlik
va ijtimoiy to'ntarishlar, savdo aloqalarining uzilib qolishi, tashqi hujmlar vaqti edi.
Demak, sivilizatsiya siklida hozirgi kondrativ sikllariga o'xshash, lekin uzunroq
bo'lgan uzoq muddatli sikllar aniq ko'rinadi. Jez asrini tarqalish zonalari quldorlik
davlatlaridan ko'ra ancha keng edi.
O'rta Osiyo hududida antik sivilizatsiyaga o'tish davrini er. aw . II ming yillik -
er. aw . I ming yillikning boshlanishi bilan belgilash mumkin. Bu davming o'ziga xos
xususiyati-qachonlardir qudratli davlatlaming tushkunligi, lokal sivilizatsiyalaming
yangi o'choqlarining paydo bo'lishi va shakllanishi edi.
Bu bosqich o'z imkoniyatlari va geografik chegaralariga ega edi. Qadimgi
quldorlik davlatlari daryolaming hosildor vodiylariga, jez qurollar tayyorlash
imkoniyatlariga bog’langan, mehnat resurslarini muntazam urushlar va davlatlami
bosib olib, odamlami qul qilib, to'ldirish zaruriyati o'sib borayotgan aholi va
zodagonlaming ehtiyojlarini qondira olmas edi, Muntazam urushlar va soliqlar
dehqonlar, hunarmandlar va
savdogarlarning mayda xo’jaliklarini qayta ishlab
chiqarish imkoniyatlarini sindirdi. Podsho, ayon - zodagonlar, kohinlar, mahalliy
hokimlaming o'zaro kelishmovchiliklari davlatning qudrati birligini zaiflashtirdi.
Sho'r bosgan, sug’oriladigan yerlarning hosildorligi pasaydi, aholini tabiiy o'sishi
qisqardi. Qachonlardir so'nayotgan sivilizatsiyaning markazlari bo'lgan davlatlar
iqtisodiy va harbiy qudratlarini yo'qotdilar, mustaqil bo'laklarga bo'linib ketdilar,
jangovar ko'chmanchi qabilalar hujumlariga bardosh bera olmadilar.
Antik sivilizatsiya (temir asri). Antik sivilizatsiya - insoniyat tarixidagi (birinchi
to'lqiri’ning cho'qqisi, “yengil bo'lmagan vaqt, lekin barcha boyligi va uni ko’p
xillikda tashkil qilgan unsurlari bilan jamiyatning genotipini shakllantirgan uning
go'zal yoshligi edi. Antik sivilizatsiyaning xronologik chegaralari-er. aw . VIII
asrdan - er. aw . V asr o'rtalari - 12 asrdan ko'proq. Bu sivilizatsiyaning tarixida bir
necha lokal sivilizatsiyalar aniq ajralib turadi: yunon (qadimgi Afinani guilab-
yashash davri - er. aw . V asr-er. aw . Iv asr) va rim (guilab-yashnash davri - er. aw .
II asr-ramizning 1 asri). Ulaming orasida
ellin (er. aw . 330-yil-eramizning 220-
~
51
yillari). Qadimgi Hindiston, Xitoy, O'rta Osiyo local sivilizatsiyalari o'z epitsentrlari
bilan
mustaqil harakat qildilar. Insoniyat jamiyati genotipini to'ldirgan antik
sivilizatsiyani asosiy yutuqlari, uning tarixiy merosi nimalami tashkil qiladi?
1. Asosiy yutuq - inson shaxsini gullab - yashnashi, ma’naviy sohani ustuvorligi,
fan, san’at, mifologiyaning yuksalish, shaxsni erkin bo'lishi, erkinlik. Albatta bu
erkinlik hamma uchun emas edi. Aqliy mehnatni jismoniy mehnatdan ajralishi
mehnatni buyuk taqsimoti-mehnat шumdorligidagi sakrash tufayli, arzonroq va
samarali temir qurollami qo'llash oqibatida qo'shimcha mahsulotni o'sishi natijasida
bo'ldi; bu bir qism erkin fuqarolami siyosat, fan - madaniyat bilan shug’ullanishiga
iqtisodiy shrt - sharoit yaratdi.
O’sha davming eng katta yutug’i abstrakt
fanlaming ilk tizimi - falsafa,
astranomiya,
matematika,
mexanika,
tibbiyot,
tarix,
huquq,
iqtisodiyotni
rivojlanishiga sabab bo'ldi.
Faylasuflar maktablari, Platon akademiyasi, Aristotel litseyi, Iskandariya muzeyi
yuzaga keldi. Yosh avlodni fanlarga, san’atga, turli xil hunarlarga, harbiy ishga
(faylasuflar maktabidan gladiatorlar maktabigacha) o'rgatadigan ta’lim tizimi
shakllandi. Lekin erkin tafakkuming parvozi ko'pincha amaliyotda, abstaktik fan -
texnikadan (o'sha davrda katta kashfiyotlar qilingan bo'lsada) ajralgan edi.
A.F.Losef ta’kidlagan edi, jismoniy mehnat bilan hamohang bo'lmagan fikrlash -
passiv, anglashga uringan, voqelikni qat’iy o’zgartirish emas, abstraktik - xayoliy edi.
(33. c. 423.) Bu fanni paydo bo'lishi bosqichida turgan gap edi.
Antik sivilizatsiya davrida ma’naviy sohani taraqqiyoti dunyo dinlarini paydo
bo'lishiga olib keldi, politeizmda monoteizmga olib keldi bu ko'pincha iqtisodiyot va
siyosiy sohalarda markazlashuvni kuchayishi bilan shartlangan edi. Er. avv. VI-V
asrlarda buddizm paydo bo'ldi, tezda 18 sektaga bo'lindi va eramizning XII asrida
qisman hinduizmga singdi. Eramizning I asrida Falastinda nasroniylik paydo bo'ldi,
eramizning IV asrida rasmiy dinga aylandi. Eramizning VII asrida islom dini paydo
bo'ldi. Dunyo dinlari mafkura sohasini tartibga soldi, ma’naviy hayotning boshqa
sohalariga ta’sir ko'rsatdi, shu bilan bir vaqtda bir xil dinga e’tiqod qilgan turli
xalqlar davlatlarni o'zaro bir - birini tushunishni yengillashtirib integratsiya omili
bo'ldi.
2. Erkin kishilaming hamjamiyatini talablariga javob beradigan demokratiya-
ijtimoiy - siyosiy munosabatlar tizimi shakllandi. Bu tuzum yunon - rim tarixida er.
aw . V-I asrlarda shakllandi va rivojlandi. Yunon polislarida, keyin Rimda
demokratik davlat qurilishining yashashining murakkab mexanizmi yuzaga keldi va
keyingi asrlarda keyingi sivilizatsiyalardan hozirgi demokratik davlatlargacha turli xil
ko'rinishlarda qayta ishlab chiqarildi.
3. Antik sivilizatsiyaning siyosiy
va iqtisodiy hayotining o'ziga xosligi
jamoaning ko'p belgilari bilan mustaqil o'z - o'zini boshqaradigan shahar -davlatlar -
polislami shakllanishi
va hukmronligida ko'rinadi. Polislarda mulkchilikning
qadimgi shakli - polis mulkchiligi yuzaga keldi: yerga egalik qilish huquqini shahar-
jamoaning to'la huquqli a’zolari amalga oshirishlari mumkin edi; yerga, qullarga,
ishlab chiqarish vositalariga huquqiga egalik bilan birga polis fuqarolari o'z - o'zini
boshqarishda ishtirok etish, polisning barcha daromadlariga sherik bo'lish, huquqiga
ega edilar. Polis ishlarida birdam bo'lish fuqaro uchun ham huquq, ham majburiyat
- 5 2 -
edi. Polisning jamoatchiligi, uning fuqaro birdamligi, indivudiallik, shaxsning yuqori
qadriyati bilan hamnafas bo'ldi. Aynan ana shu hamohanglik inson tafakkurini erkin
rivojlanishiga
qisqa muddatda falsafa, fan, san'at, adabiyot etika, estetikani
taraqqiyotiga sabab bo’ldi. Polisda davlat hokimiyati demokratiya, tiraniya,
aristokratiya, oligarxiya kabi turli shakllarda bo'lishi mumkin edi. Lekin davlat
hokimiyatining har xil shakllarida ham polis fuqarolarining erkinligi va to'la
huquqligiga qat’iy rivoya qilindi, fiiqarolar o'zlari ustidan hech qanday hukmronlikka
yo’l qo'ymaydigan, tabiatdan ozod hisoblanar edi.
4.
Antik davrda sivilizatsiya nisbatan tor doiradan chiqdi, ilk bor jahon
imperiyalari paydo bo'ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
