|
Ulardan
birinchisi
Maurilar davri (er. aw . TV-IIT asrlatjga mansub. Maurilar davlatining
yuksalish davri
sulolani uchinchi hukmdori Bindasarining vorisi Ashoki
hukmronligiga to'g’ri keldi. Uning davrida Hindiston shimolida Kashmir va
Himolaydan janubda Maysurgacha,
shimoli - g’arbda hozirgi Avg’onistondan
sharqda Bengal qo'ltig’igacha bo'lgan davlat birlashmasi yuzaga keldi. G’arb va
Sharqning
ko'pgina davlatlari, xalqlari bilan aloqa o'matildi.
Markazlashgan
boshqaruv tizimi shakllandi, o'z - o'zini boshqaradigan shahar - respublikalar
mavjud bo'lib buddaviylik dini tarqaldi, kasta tuzumi hukmron edi. Dehqonchilik,
savdo - hunarmandchilik, madaniyatda yuksak yutuqlarga erishildi. Qu;chilik keng
tarqaldi, asosan erlcin jamoachi dehqon - hunarmandlar mehnati yetakchi o'rinda edi.
Madaniyatda yuksak natijalarga erishildi. Yozuv keng tarqaldi, Ashokining toshga
o'yilgan ko'p qonunlari saqlanib qolgan. Ashoki saroyi ajoyib me’morchilik san’ati
yutug’i edi.
Ikkinchi yuksalish
Guptalar davrida (eramizning IV-V asrlari)
Chandragupta II podsholigi vaqtida Shimoliy Hindistonning katta qismini o'z ichiga
olgan ikki yuz yil davomida yuz berdi. Bu mamlakatni iqtisodiyoti va madaniyatida
yangi yuksalish, O'rta Osiyo, Janubi -Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Uzoq Sharq,
O'rtayerdengizi mamlakatlari bilan tashqi aloqalami rivojlanishi davri edi.
Lokal hind sivilizatsiyasining gullab yashnagan davrlari O'rtayerdengizi (Afina,
Iskandariya-Rim impriyasi) O'rta Osiyo antik sivilizatsiyalarining shunday
bosqichlari bilan sinxron ravishda bordi. Bu antik sivilizatsiylar taraqqiyotining
o'xshash ritmidan dalolat beradi. Har bir yuksalishga uning orqasidan tushkunlikni
uzoq davri, imperiyalami yemirilishi, ichki o'zaro urushlar, tashqi bosqinlar, iqtisodiy
va madaniyatni tushkunligi hamrohlik qildi.
O'rta Osiyoda eramizning I asrida Kushonlar davlati vujudga keldi. Uning
dastlabki poytaxti Dalvarzintepa yodgorlig o'mida bo'lgan (Surxondaryo viloyati).
Kudzulla Kadfiz hukmronligi davrida Afg’oniston va Kashmir Kushonlar davlati
tarkibiga qo'shib olingan. Uning o 'g ’li Vima Kadfiz davrida Kushon davlati yanada
kengayadi. Podsho Kanishka zamonida poytaxt Peshovarga ko'chiriladi. Kushoni
davlati esa ulkan saltanatga aylanadi. Uning hududi Hindiston va Xo'tandan
O'zbekistonning janubiy viloyatlarigacha bo'lgan. Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari
qatorida Kushon davlati ham yirik davlatlardan biriga aylanadi.
Kushon davlatining birinchi hukmdori umrini harbiy yurishlarda o'tkazdi. U
qudratli davlatga asos soladi. Vima Kadfiz davridan kushon davlatiga tanga zarb
- 54 -
qilish boshlanadi. Tangada hukmdor nomi ko’rsatilgan. Vima Kadfiz pul islohoti
o'tkazadi, tangalar qadri ortadi. Tangalar oltin, kumush va misdan zarb qilingan.
Eramizning I-II asrlarida Kanishka hukmronligi davrida Kushon podsholigi o'z
taraqqiyotining cho'qqisiga ko'tariladi. Yangi shaharlar bunyod etiladi. Hindiston,
Xitoy va Rim imperiyasi bilan savdo va elchilik munosablatlari o'matiladi.
Kushon tangalari Rim imperiyasi hududida topilgan. Pompey shahridagi qazuv
va tadqiq qilish davrida suyakdan Kushon davlatida yasalgan haykalchalar topiladi.
Hunarmandchilik ham taraqqiy etgan Kushon davlati madaniy yodgorliklari
bo'lmish Xolchayon, Dalvarzintepa, Ayritom, Zartepa, Qoratepa va boshqalarni
o'rganish jarayonida jez idishlar, shamdon, oyna, sirg’a, bilaguzuk, munchoq kabi
taqinchoqlar topildi. Kushon davlati iqtisodiyotining asosini sug’orma dehqonchilik,
savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Aholi zich joylshgan hududlarda turli
o'simliklar ekilgan. To'goldi tumanlari va cho'llarda chorva haydab boqilgan.
Xuddi shunday Qadimgi Xitoy tarixida yuz berdi. Temir asrining boshlanishi bu
yerda “Urushayotgan podsholiklarning” davri bo'lib, Sin podsholigining g’alabasi
bilan tugallandi. Sin podshosi (Van) er. aw . 221-yilda o'zini imperator Sin Shi
Xuandi (“Xitoyning birinchi imperatori”) deb e’lon qildi. Imperator tub islohotlami
o'tkazdi: mamlakatni 40 viloyatga bo'ldi va oqsuyaklaming imtiyozlarini bekor qildi;
erkin aholining barchasini “qora boshlilar” imperatoming fuqarolari deb e’lon qilindi;
yagona yozma qonunchilikni, yagona pul birligini, lavozim darajalari to'g’risidagi
tabelni joriy qildi; ulkan saroyni qo'riqxona - park bilan (uning qurilishida 700 ming
qul ishladi) Xitoyni shimolida chegaralami Xunlardan himoya qilish uchun 4000 km.
bo'lgan Buyuk Xitoy devorini qurdi; davlat maktablarini joriy qildi. Haddan tashqari
davlat xarajatlari, soliqlaming ko'p marta o'sib ketishi, aholining barcha qatlamlarini
noroziligiga olib keldi va imperatoming o'limidan keyin xalq qo'zg’oloniga olib
keldi. Katta bo'lmagan qishloqning oqsoqoli bo'lgan Lyu Ban er. aw . 202 yilda
qo'zg’olonga boshchilik qilib, Xan sulolasining imperatori bo'ldi va soliqlami keskin
kamaytirdi.
Xan sulolasining gullab yashnashi imperator U-dining (er. aw . 140-87-yillar)
hukmronligi vaqtida to'g’ri keldi. Uning davrida sug’orish tizimi yaxshilandi,
sug’oriladigan yerlarning hajmi kengaydi, ekish uchun voronkali plug, ikki sixli plug
qo'llanila boshlandi; ikki dalali almashlab ekish tizimi yuzaga keldi, yirik
hunarmandchilik korxonalari (ulaming ba’zilarida mingtagacha ishchilar bor edi)
paydo bo'ldi, savdo yuksaldi, buyuk ipak yo'li Pekindan O'rta Osiyo orqali
O'rtayerdengizigacha cho'zildi. Konfutsiylik davlat dini va mafkurasi deb e’lon
qilindi. Xitoyning aholisi aholini ro'yhatrga olish bo'yicha 60 min. kishiga yetdi,
sug’oriladigan yer maydoni 56 min. gektami tashkil etdi. Eramizning birinchi asri
boshlarida ziddiyatlar natijasida Xan imperiyasi quladi.
Qadimgi Xitoy lokal sivilizatsiyalaming yuksalishining so'ngi bosqichi kichik
Xan sulolasi davriga to'g’ri keladi. Bu sulola Guan U-di (eramizning 25-57-yillari)
hukmrtmligi bilan boshlanadi. Uning davrida qullaming ahvoli qonun yo'li bilan
ancha yengillashtirildi, soliqlar bir muncha kamaytirildi, davlat chegalari kengaydi.
Yirik qulchilik xo'jaliklari ko'paydi, bu xo'jaliklarda qul mehnati samarasiz bo'lgani
uchun o'z yeri bo'lgan qaram dehqonlar mehnati bilan almashtirila boshlandi. Yirik
yer egalari siyosiy kuchga aylana boshladilar, bu markazlashgan hokimiyatni
~ 55 ~
zaiflashtirdi. Eramizning 220-yilida
Xan sulolasi hukmronligi tugatildi. Uch
podsholik davri boshlanib, bu lokal sivilizatsiyani keyingi bosqichiga o'tishni bildirar
edi. Qadimgi dunyoning mezolit bilan birga insoniyat tarixini o'n ming yildan
ko'proq tarixini qamrab olgan birinchi tarixiy supersiklning asosiy natijalari
nimalardan iborat edi. Aw al yopiq bo'lgan alohida sivilizatsiyalar orasidagi ajralish
qisqardi, ular o'rtasidagi ayirboshlash kuchaydi, insoniyat tarixi yaxlitlik sifatida
yagona ritmi yuzaga kela boshladi. Har bir lokal sivilizatsiya o'z ritmini saqlab qoldi,
ba’zi lokal sivilizatsiyalar yo’q bo'lib ketdilar, ularning o'mini boshqa yanada yosh,
faol, agressiv sivilizatsiyalar egalladi. Bu muntazam yangilanishni ta’minladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
