O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogik universiteti jahon sivilizatsiya tarixi (Metodik qo’llanma) (To’ldirilgan 2-nashr) история мировой цивилизации

“shahar” inqilobi 
deb ataladigan lokal 
sivilizatsiyalar markazlarida sliaharlami paydo bo’lishi ko’p deyish mumkin. Bu 
inqilobni shart - sharoitlari aholi soni va zichligini o'sishi, hunarlar va qurilishni 
rivojlanishi, paydo bo'lgan davlatlami ma’muriy markalzarini shakllanishi va tashqi 
hujumdan himoya qilish uchun ulami mustahkamlash zaruriyati edi.
Yirik shaharlarda o'n mingab aholi kelib o’mashdi, misol uchun Mohenjo -Daro 
(Hindiston) 2,5 km2 maydonni egalladi va 100 ming kishigach aholliga ega edi, 
mustahkamlangan qal’a va quyi shahrga bo'lingan edi, don ombori, suv ta’minoti 
tizimi va kanalizatsiya, hammomga ega edi. Shaharlarda haddan tashqari aholini 
to'planishi, 
hunarlar, 
ayirboshlashni rivojlanishiga, 
shahar 
madaniyatining
shakllanishiga turtki berdi.
Ikkinchi dunyo sivilizatsiyasini odatdagi baholashdan voz kechish lozim, 
quldorlik ekspluatatsiyasining shafqatsizligi va o’sha davming qo'pol odatlaridan 
e’tibomi soqit qilib, insoniyat jamiyatining yaratuvchan tarixiga hissasini xolisona 
baholashga o'tish lozim.
Shunday qilib, jez asri sivilizatsiyasi davrida jamiyat piramidasining barcha qavat 
va xonalari o'zlashtirilgan edi, moddiy ne’matlami qayta ishlab chiqardi, iqtisodiy va 
ijtimolliy 
munosabatlar, 
ma’naviy qadriyatlami 
rivojlantirdi. 
Qadimgi
sivilizataiyalami tarqalish maydoni kengaydi. Jez asrining bir necha epitsentrlair -
Misr, Shumer, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy, Xett davlati, Osuriya, Kiit kabilar 
ma’lum. Er. aw . Ill ming yillikda xalqlaming buyuk ko'chishi kuzatiladi, bu jez 
asrining texnologiyasi va madaniyati barcha materiklaming ko'pgina hududlariga 
tarqalishiga olib keldi.
- 50 ~

---

Boshqa barcha tarixiy sikllar kabi progress epitsentrlari bo'yicha jez asrining 
sivilizatsiyalari dinamikasida uch bosqichni ajratish mumkin: shakllanish, tarqalish 
(er. aw. IV ming yillik oxiri-III tnitig yiliik boshlari); yetuklik, guilab - yashnash (er. 
aw . Ill ming yilikning II yarmi); so'nish, tushlamlik (er. A w . II ming yillikning 
ko'p qismi). Tarixchiiar alohida lokal sivilizatsiyalarda yanada bo’lingan 
turkumlashni ajratadilar. Qadimgi Misr tarixida farqlaydilar: