O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus


 2§. Al-Xorazmiy ijodi va uning maktabi



Download 1,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet14/24
Sana29.12.2021
Hajmi1,03 Mb.
#76707
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   24
Bog'liq
Matematik olimlarining fanning rivojiga qo‘shgan hissalari

2. 2§. Al-Xorazmiy ijodi va uning maktabi 

Muhammad  ibn  Muso  al-Xorazmiy  (780-850yil)  tabobat  ilmining  sultoni, 

matematika  fanining  asoschisi,  geografiya,  tarix  va  astronomiya  kabi  fanlarning 

rivojlanishiga  katta  hissa  qo’shgan.  Hindlarning  o’nli  sistemasini  birinchi  bo’lib 

tadbik  qilgan,  algebra  faniga  asos  solgan  buyuk  astronom,  Ma’mun  zijjini  ham 

tuzgan qomusiy  olim  hisoblanadi. U  Bag’dod rasadxonasiga  va  Bag’dod Ma’mun 

akademiyasiga rahbarlik qilgan. 

Abu  Abdulloh  Muhammad  ibn  Muso  al-Xorazmiy  tahminan  780  yillar 

boshida  Xorazmning  Xiva  shahrida  dunyoga  keldi.  U  butun  dunyo  ilm  olamini 

zabt  etgan  qomusiy  olimdir.  Xorazmiyning  riyoziyot  va  falakiyot  ilmiga  asos 

solgani o’z zamonasida ham, hozir ham tan olingan. 

Al-Xorazmiy ilmga yoshligidan mehr qo’ydi. O’z–o’zidan ayonki, dastlabki 

xat-savodni  tug’ilgan  kentida  chiqardi,  madrasalarda  ta’lim  oldi,  tinmay  mutoala 

qildi. Bo’lg’usi yirik olim  mantiqiy fikrlash  malakasini oshirgach, asosiy e’tiborni 

til  o’rganishga  qaratdi.  Natijada  Xorazm  tili  bilan  bir  qatorda  turk,  arab,  fors, 

sankrit, yahudiy tillarini puxta egalladi. 

Xuddi  shu  davrda,  ya’ni  813  yillar  arafasida  al-Ma’mun  halifalik  qilgan 

davrda  iste’dodli  qomusiy  olim  al-Xorazmiyni  halifalik  poytaxti  Marvga,  so’ngra 

Bag’dodga lutfan taklif qilinadi. Olim bu taklifni qabul qiladi, u yerda ilm egallash 




 

24 


va  uni  shogirdlariga  o’rgatish  bilan  mashg’ul  bo’ladi.  Uning  bu  faoliyati,  inson 

sifatida ham, olim sifatida ham bag’ri kengligi juda katta obro’ keltirgan. 

Al-Xorazmiy  Bag’dodga  ilm  markazi,  Sharqning  dastlabki  akademiyasi-

»Bayt  ul-Hikma»  (Donishmandlar  uyi,  kutubxonalar,  observatoriyalar  va  boshqa 

ilm-ma’rifat  tarmoqlari)  ni  boshqargan.  Mahalliy  olimlar  bilan  bir  qatorda  Sharq 

mamlakatlaridan  tashrif  buyurgan  Ahmad  al-Fargoniy,  Ahmad  ibn  Abdulloh 

Marvaziy  singari  yetuk  allomalar  al-Xorazmiy  rahnomoligida  keng  ko’lamdagi 

ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan va to’g’ri yo’lga qo’yishgan. 

Al-Xorazmiy  arifmetika,  algebra,  falakiyot,  handasa,  jug’rofiya,  tarix  va 

boshqa fanlar bo’yicha jiddiy kuzatishlar olib bordi. 

Al-Xorazmiy  avval  Halifa  al-Ma’mun  (813-833yy),  so’ngra  al-Mutasim 

(833-842  yy)  va  al-Vosiq  (842-847  yy)  saroylarida  ishladi.  Bu  yerda  olimning 

ilmiy faoliyati ravnaq topdi. 

Olimning  to’liq  ismi  Abu  Abdulloh  Muhammad  ibn  Muso  al-Xorazmiy  al 

Majusiydir.  Bu  yerda  ismning  Abu  Abdulloh  Muhammad  qismi  islomga 

o’tganligida  beriladigan  an’anaviy  ismdir.  Ibn  Muso,  Musoning  o’g’li  demakdir, 

al-Majusiy  laqabiga  ko’ra  Xorazmiyning  ajdodlari  ma’jusiy  kohinlaridan,  ya’ni 

mug’lardan bo’lib, islomning otasi qabul qilganligi ko’rinadi. 

Ayrim 

tadqiqotchilarning 



fikricha, 

Bag’dodda 

astronomiya 

bilan 


shug’ullanishga turtki bo’lgan sabablardan biri bag’dodliklar hindlarning bilimidan 

xabardor  bo’lganliklaridir.  Bu  dalil  haqida  va  Xorazmiyning  unda  tutgan  o’rni 

haqida  XIII  asrning  tarixchisi  Ibrohim  ibn  al-Kiftiy  (1172-1248  yil)  quyidagicha 

habar  beradi:  «Ibn  Odamiy  deb  ma’lum  bo’lgan  al-  Husain  ibn  Muhammad  ibn 

Hamid  zzining  «Terilgan  marjon»  atalgan  katta  zijjida  hikoya  qiladiki,  156 

(melodiy  773)  yili  Halifa  al-Mansur  oldiga  Hindistondan  bir  kishi  keldi.  U 

yoritgichlarning  harakatlari  va  ularning  chorak  daraja  uchun  hisoblangan 

kardarajalardan  tuzilgan  tenglamalari  va  yoritgichlar  bilan  bo’ladigan  boshqa 

samoviy  hodisalar,  chunonchi  tutilishlar,  ekliptika  (darajalarining  chiqishlari  va 

boshqalar  haqidagi  Sindhind  deb  ataluvchi  hisobdan  habardor  edi…  Bu 

ma’lumotlar bir necha boblik kitobda keltirilgan edi. U (al-Husain) aytadiki, o’sha 

(hind)  kitobni  hind  podshohlaridan  bo’lmish  Figar  ismli  podshoga  mansub 

kardarajalar hisobiga qisqartirgan. Bunda kardarajalar  minutlar uchun hisoblangan 

edi.  Al-Mansur  arablar  sayyoralar  harakati  (masalalarida)  asos  qilib  olsin  deb,  bu 

kitobni tarjima qilish va unga ko’ra kitob yozishni buyuradi. Bu ishga Muhammad 

ibn  Ibrohim  al-Fazoriy  kirishdi  va  u  yozgan  kitob  astronomlar  orasida  «Katta 

Sindhind»  deb  ataldi.  Ushbu  kitobni  Abu  Abdulloh  Muhammad  ibn  Muso  al-

Xorazmiy  qisqartirib,  o’z  zijjini  tuzdi.  Bu  (zij)  islom  mamlakatlarida  mashhur 

bo’ldi.  Bunda  u  Sindhinddagi  o’rtacha  (planetalar)ga  tayanadi,  lekin  tenglamalar 

va  (Quyosh)  og’ishi  masalasida  unga  muholif  bo’ldi.  Shuning  uchun  u 




 

25 


tenglamalarni  forslar  masxabiga  ko’ra,  Quyosh  og’ishini  esa  Ptolemey  masxabiga 

ko’ra  aniqladi.  Unda  u  taqribiy  hisoblashlarning  ajoyib  usullarini  ihtiro  qildi, 

garchi  bunda  uning  geometriya  fani  bo’iycha  zaifligidan  dalolat  beruvchi  ayrim 

hatoliklar  mavjud  bo’lsa  ham.  Zamon  axlining  Sindhind  tarafdorlari  bu  kitobni 

ma’qulladilar  va  uni  tezda  boshqa  mamlakatlarga  tarqatdilar.  Zamonamizning 

sinchkov  kishilari  unga  tuzatish  kiritib,  hatto  hozirgi  kunda  ham  foydalanib 

kelmoqdalar». 

Shunday  qilib,  Ibn  al-Kiftiy  keltirgan  xabar  Xorazmiyning  Bag’dodga 

kelgan  davri  haqidagi  eng  ilk  va  aniq  guvohlikdir.  Xorazmiy  Bagdodga  kelib,  u 

yerda Qutrabbul mahallasida yashagani haqida xabar bor. U «Baytul-Hikmat»ning 

kutubxonasiga mudirlik qiladi. 

Xorazmiy  Ma’mun  akademiyasida  olib  borilgan  ilmiy  kuzatishlarda  faol 

qatnashadi.  Xususan  Bag’dodning  Shammosiya  mahallasi  rasadxonasidagi 

astronomik  kuzatishlar  Xorazmiy  va  Yahyo  ibn  Abu  Mansur  boshchiligida  olib 

borilgan.  

Olimning  ijodi  haqidagi  ma’lumotlar  ham  uning  hayoti  to’g’risidagi 

ma’lumotlar  kabi  juda  kam.  Saqlangan  ma’lumotlarga  ko’ra,  Xorazmiyning 

qalamiga mansub asarlarining soni o’ndan ortiq: 

1.  Arifmetik  asar,  lotincha  Algoritmi  de  nomero  inbarim  («Algoritmi  hind 

hisobi haqida») nomi bilan ma’lum. Asarning arabcha nusxalari saqlanmagan. 

2. Al-kitob al-muhtasar fi hisob al-jabr val-muqobala («Al-jabr al muqobala 

hisobi haqida qisqacha kitob») 

3.  «Ziji  al-Xorazmiy»  («Xorazmiy  ziji»)  arabcha  nusxada  saqlanmagan. 

Asarning 1007 yili  ispaniyalik arab astronomi Maslama al-Majritiy qayta ishlagan 

nusxasidan XII asrda Adelard Bat bajargan lotincha tarjimaning nusxalari mavjud. 

4.  Muhammad  ibn  Muso  Xorazmiyning  ajoyib  ishlaridan,  astrolob 

yordamida  azimutni  aniqlash  («Zara  if  min  amal  Muhammad  ibn  Muso  al-

Xorazmiy  ta  rif  as-samt  bil-asturlob»)  yagona  arabcha  qo’lyozmasi  Istambulda 

Ayo  Sufiyo  kutubxonasida  4830  (13  raqamli  inventar  198B-200a  varaqlar,  hijriy 

620 -yili ko’chirilgan) raqam bilan saqlanadi. Ruscha tarjimasi nashr etilgan. 

5. Marmar haqida kitob (Kitob ar-ruhoma) 

6. Tarix kitobi.(Kitob at-tarix.) 

7.  Abu  Maslama  al-Majridiy  o’zining  «G’oyat  al-hakim»  nomli  asarida 

Xorazmiyning  astromagik  ma’noga  ega  asaridan  parcha  keltiradi.  Bu  asar 

saqlanmagan.  

8.  «Yahudiylarning  eralari  va  bayramlari  haqida  risola.»  (Risola  fi  istihroj 

tarix  al-yahud  va  a  edihim)  kalendarlarga  ta’luqli.  Bu  asar  professor  Ashrof 

Ahmedov tomonidan tarjima qilingan. 

9.  Suratil  arz  kitobi  («Kitob  suratil-ard)-Xorazmiy  «Geografiya»si, 



 

26 


professor A. Ahmedov tarjimasi. 

10.  Asturloblar  bilan  amal  tutish  haqida  kitob  («Kitob  al-amal  bi-l- 

asturlobot.» 

Xorazmiy nomini tarixda qoldirgan asarlaridan biri-»Al jabr val  muqobala» 

risolasidir. Asar nazariy va amaliy qismdan iborat. Ikkinchi qismida turli xo’jalik – 

turmush,  savdo  va  yuridik  masalalar  (Yer  o’lchash,  meros  bo’lish)  ga  algebra 

metodlarini joriy qilish ko’riladi, yangi algebraik usul bayon qilinadi. 

Xorazmiy  o’sha  paytlarda  amalda  uchraydigan  barcha  chiziqli  va  kvadrat 

tenglamalarni  jamlab,  ularni  hozirgi  kunda  matematik  belgi  (simvol)  orqali 

ifodalash mumkin bo’lgan quyidagi olti tipga keltiradi: 




Download 1,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   24




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish