O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus

1.4§.Geometriya tarixiga oid ma’lumotlar. 

 Geometriya  buyumlarning  fizik  va  kimyoviy  xissalarini  e’tiborga  olmay,  faqat 

ularning  fazoviy  xossalarini  o’rganadi.  Masalan,  diametri  25  santimetr  bo’lgan 

rezina  koptok  bilan  chuyandan  qo’yilgan  xuddi  o’sha  diametrli  yadro  bir-biridan 

og’irligi,  rangi,  o’zining  kattaligi  va  hokazo  belgilari  bilan  farq  qiladi.  Biroq 

geometriyada  o’sha  koptok  bilan  yadroning  bu  xossalari  e’tiborga  olinmaydi, 

bo’larning fazoviy xossalari (shakli va kattaligi) esa bir xil. Geometriya fani nuqtai 

nazaridan bu ikki predmetning har biri diametri 25 sm bo’lgan sharni tasvirlaydi. 

Fazoviy  xossalarida  boshqa  hamma  xossalarini  fikran  ajratib  tashlaganda 

buyum geometrik jism deb ataladi. Shar-geometrik jismlardan biridir.  

Abstraktlashtirishni  yana  davom  qilar  ekanmiz,  biz  geometrik  sirt, 

geometrik  chiziq  va  geometrik  nuqta  tushunchalarini  hosil  qilamiz.  Sirtni  biz 

fikran  tegishli  jismdan  ajratamiz,  uning  qalinligi  yo’q  deb  faraz  qilamiz. 

Chiziqning  qalinligi  va  eni  yo’q,  nuqtaning  esa  hech  qanday  o’lchami  yo’q 

deymiz. 

Biz  nuqta–chiziqning  yoki  uning  bo’laklarining  chegarasi,  chiziq  esa 

sirtning  chegarasi,  nihoyat,  sirt  jismning  chegarasi  xizmatini  o’taydi  deb 

o’ylaymiz.  Shuningdek,  biz  nuqta  harakat qilib chiziqni  vujudga  keltirishi,  chiziq 

esa  harakat  qilib  jismni  vujudga  keltirishi  mumkin  deymiz.  Tabiat  o’lchamlari 

bo’lmagan nuqta yo’q, lekin o’lchamlari shu qadar kichik buyumlar borki, ularning 

ba’zi xollarda geometrik nuqta sifatida qabo’l qilish mumkin. Shuningdek, tabiatda 

geometrik  chiziqlar  ham,  geometrik  sirtlar  ham  mustaqil  holda  mavjud  emas, 

ammo  chiziqlarning  va  sirtlarning  geometriyada  topilgan  hamma  xossalari  fan-

texnikada  keng  miqyosda  tadbiq  etiladi.  Bu  shunday  qilib  chiqadiki,  geometrik 

tushunchalar  haqiqiy  olamning  fazoviy  xosssalaridan  vujudga  kelgandir. 

---

 

14 

Geometrik  tushunchalarning  abstrakt  formasi  xuddi  ana  shu  xossalarni  sof  holda 

o’rganishga xizmat qiladi.