|
Савол ва топшириқлар:
1. Эртакламинг жанр хусусиятларини моддама-модда айтинг, уламинг ҳар бирини изоҳланг.
2. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар бошқа тур эртаклардан қандай фар- қланади? Бошқа тур эртаклар билан ўхшашлиги борми?
3. Сеҳрли эртаклар ҳақида ўқиганингиз билан аwалги таассуротлар ўртасида фарқ бомии?
4. Халқ эртаклари - сўз санъатининг намунаси эканини исботланг.
5. Афсоналарнинг мавзуга кўра турларини кўрсатиб беринг ва ўз фикрингизни исботланг.
6. Ривоятиар билан афсоналарнинг фарқли жиҳатларини изоҳланг.
4-Маъруза. ЭПИК АНЪАНА ТАРАҚҚИЁТИ ВА БАХШИЛАР ИЖОДИДА ЯНГИЛАНИШ ЖАРАЁНИ
Режа:
Бахшилар ижодида эпик хотира ва эпик билимнинг ўрни.
Тарихий қўшиқлар хақида.
Термаларнинг мавзу жихатидан хилма-хиллиги.
Термалар хам шеърият қоидасига амал қилади.
Достонлар ўзбек халқ ижодининг асосий жанрларидан ҳисобланади.
Адабиётлар:
Мирзаев Т. «Халқ бахшилар» эпик репертуарининг асосий хусусиятлари Тошкент-1984.
Мирзаев Т. Ўзбек халқ достонларида туркумлик Тошкент-1985.
Имомов К. Мирзаев Саримсоқов шоир. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди.
Абдулаев Х. «Халқ достонлари» ва уларнинг вариантлари. Тошкент-1984.
Зарипов Х. Ўзбек халқ
Мирзаев Т. Ижод дурдоналарини излаб «Фан» нашриёти Тошкент- 1980.
ЭПОС ВА УНИНГ ИЛМИЙ ЎРГАНИЛИШИ. Эпос —юнонча “эпос” - ривоят, ҳикоя, қўшиқ сўзидан ибо- рат боииб, бадиий адабиётда воқеа, ҳодисани баён қилиш, ҳаётий лавҳанинг тафсилотларини ифодалаш маъносини англатади. Таниқли фолк- лоршунос олимлардан В.М.Жирмунский ва Ҳ.Т.Зарифов ўзбек халқ оғзаки ижодидаги достонлами «Қаҳрамонлик эпоси» деб атаганлар. 1947-йилда Москвада эион қилинган катта ҳажмдаги китобни «CВзбек халқ қаҳрамонлик эпоси» деб номíанган ва унда, ўзбек достонла- рининг табиати, турлари, достон ижрочилари, ижро жараёни, етакчи дос- тончилар, достончилик. мактаблари, достон куйлаш тартиби, устоз ва шогирд муносабатлари, «Алпомиш», «Гўрўгии» туркумига оид достонлар, «Кунтуғмиш» каби ишқий-романтик достонлар ва бошқа масалалар таҳлил этилган.
Достон атамаси ёзраа адабиётда ҳам катта ҳажмдаги эпик асар- ларга нисбатан кенг истифода этилади. Бироқ оғзаки ва ёзма адабиётдаги достонлар ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Бу дос- тонлар ёзма адабиётдан биринчи навбат оғзаки ўзлаштрилганлиги, оғзаки ижро этилиши ва оғзаки тарзда мерос қолдирилиши билан ажралиб туради.
«Алпомиш», «Гўрўгии», «Рустамхон» каби достонлар ўзбек фольклорида алоҳида ўрин тутади. Бу достонларда биринчи навбатда халқнинг қаҳрамонлиги, жасорати улугианган.
Ҳар қандай фольклор асари намунаси бу миллий қадриятлар намуна- сидир. Халқ оғзаки ижодининг энг кичик жанри мақолдан тортиб íо эпик ҳажмга эга боиган достонгача барча, барчасида миллий қадрият- лар ўзига хос тарзда акс этганлигини кўрамиз. Биз бугун ушбу улкан масаланинг фақат биргина жиҳати, яъни миллий ва умуминсоний қадриятларимиз эпос ва маросимда қай тариқа акс этишини кўриб чиқамиз.
Эпос ва маросим ҳақида сўз кетганда, мутахассислар улами бир- бирига боғлаб турувчи энг муҳим жиҳатни эпоснинг халқ ижодининг специфик намунаси сифатида маросим ва маросим фолъклори билан бе- восита аиоқадорлигида кўришади.
Шуни айтиб ўтиш керакки, эпоснинг, айниқса, қаҳрамонлик дос- тонîарининг бевосита маросим, боғлиқ жиҳатлари ҳали етарли даражада ўрганилган эмас. Архаик эпосда, жумладан, мазкур мақоламизнинг таҳлил объекти боиган «Алпомиш» достонида ҳам маросимларнинг муҳим ўрин тутиши ва устувор қонуният кашф этиши кузатилади. Бироқ, қаҳрамонлик эпоси биргина маросимлардан келиб чиқади ёки туғилади, деб хулосалаш масалани ўта жўн ҳал этиш бўлади. Маросим эпик формаламинг трансформацияси орқали юзага чиқади. Ушбу архаик эпик форманинг бевосита маросим билан алоқадорлик то- монларини тадқиқ этиш эпоснинг туб асосларини ёритишда ўта муҳим- дир. Бу ўринда икки жиҳатга алоҳида тўхтаииб ўтиш зарур:
Биринчидан, эпоснинг маросимлардаги ўрни ва функцияси. Бу- гунги кунда Ўзбекистонинг жанубий вилоятларида давом этаёт- ган қадимий анъана - тўй-томоша ва бошқа маросимларнинг бахшилар иштирокида ўтказилиши.
Иккинчидан, маросимларнинг эпосда акс этиши, яъни маросим- ларнинг эпос сюжетида тутган ўми. «Алпомиш» достонини, таъбир жоиз боиса, халқимизнинг коима маросимлар, урф одатлар, ирим-сирим, та- буламинг қомуси” деб аташ мумкин. Чунки ҳеч бир эпосда хал- қимизнинг маиший ҳаёти бунчалик кенг коиамда ўзининг бадиий ифодасини топмаган. Фарзанднинг туғилишидан олдин овга чиқмоқ, суюнчи олмоқ, фарзанднинг туғилиши, фарзандга исм қўймоқ, этагига солмоқ, бешик тўй, тўй маслаҳати, жарчи қўймоқ, чуфур- ронтўй, тўёна бермоқ, аташтириб бешиккерти қилмоқ, иккинчи исм қўймоқ, аташтириб рўмол ўрамоқ, қаллиққа бормоқ, совчи қуй- моқ, шартлашиш (кураш , коспкари, пойга), куёв навкар, тўққиз товоқ, куёв товоқ, ўтни айланмоқ, қиз яширди, вакил ота, вакилини бермоқ, чимилдиқ тутмоқ, ит ириллар, ойна кўрсатар, соч сийпатар, қўл ушлатар, куёв улоқ, юз очди, бақан ташламоқ, солим бер- моқ, ўлан айтмоқ каби турли хил одат ва маросимламинг «Алпомиш» эпосидан жой олиши муҳим аҳамиятга эга ва у махсус тадқиқотни талаб этади.
Эпосда маросим ҳеч қачон батафсил тасвирланмайди, балки, унинг муҳим нуқталари ўз аксини топган боиади. Энг эътиборли жиҳати, маросим эпос тизимида сюжетни юзага келтириб, эпик характер касб этади. «Алпомиш» достонидаги Ҳакимбекка иккинчи исм берилиши билан богииқ ҳалқа олиб ташланса, достон мазмунига жиддий путур етади. Демак, маросим маиум маънода эпос сюжет ҳалқасининг юзага келишига замин боииши билан бирга, бевосита эстетик функси- яни ҳам бажаради.
Фолклошунос олим Асқар Мусақулов жаҳондаги кўпгина халқлар- нинг тугилиш, никоҳ, ўлим маросимлари билан бир қаторда, соч олини- ши ҳам инсон ҳаётидаги энг муҳим жараёнлардан бири боииб, у осмон ғояси билан богииқ боиганлигини ёзади,
Эпос ва маросим бир-бири билан чамбарчас богииқ жарай- он. Маросимларнинг тарихий илдизларини ёритишда эпосга муро- жаат этиш табиий. Эпосдаги мотíвларнí эса маросимлар билан қиёсий ўзрганганимиздагина уларнинг мазмун моҳияти янада тоиароқ очилиши мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
