O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi al-xorazmiy

elementlari qo’llanilgan nisbatan barqaror yondoshuv edi.

1

 

Tarixda sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida sug’oruv suvlaridan adolatli va  

oqilona foydalanishda miroblik lavozimlari tayinlanib, ular katta ahamiyatga ega 

bo’lgan.  XIX asr oxirlarida Peterburgga yo’l olmoqchi bo’lgan Buxoro amiridan 

buyuk mutafakkir Ahmad Donish (1827-1897-y.y.) quyidagilarni iltimos qilgan 

ekan: “Rus podshosidan so’rang, birinchidan, Zarafshon suvlarini belgilangan 

miqdorda Buxoroga yuborish to’g’risida; ikkinchidan, rus podshosi bizga 

muhandis yuborsin, u Amudaryodan Buxoro yerlariga suv chiqarish uchun kanal 

qazishda yordam bersin”. Azaldan suvni xalqimiz aziz va muqaddas ne’mat 

sifatida asrashgan va u haqida qayg’urishgan. 

Tari

хiy manbalarda keltirilgan ma'lumotlar shuni ko’rsatadiki, sobiq Sho’rolar 

davlati o’ziga xos xom-ashyo bazasiga aylantirgan ushbu o’lkani qanday tobe 

qilish yo’llarini juda yaxshi bilgan. Zero, bu yo’llar bilan undan oldingi asrda ham 

aynan Chor Rossiyasi qiziqib qolgan edi. Jumladan, Turkiston general-gubernatori, 

adyutant Kaufmanning podsho bilan yozishmalaridan birida shunday so’zlar bor: 

“Biz Orolni o’ylashimiz kerak. Biz shunday qilishimiz kerakki, Amudaryo bilan 

Sirdaryoning suvlari Orolga yetib bormasin. Bu suvlar paxta uchun ishlatilsin. 

Orolga esa Sibirdan suv keltirish lozim. Ana shundagina Turkistonni mustamlaka 

sifatida tutib turishimiz mumkin bo’ladi”. 

      Quyi Amudaryo aholisining tarixiy taqdiri hamisha Orol, Amudaryo va 

Sirdaryolar bilan bog’liq bo’lib kelgan. Lekin buni ko’pchilik sobiq ittifoq 

“jamoatchiligi” tushunmas edi. XIX  asr oxirida rus klimatologi, Peterburg FA 

a'zosi A.Y. Voeykov “Orol kerakmas bir ko’l”, degan fikrga kelib,  uni yo’qotish 

taklifini beradi. Lekin Chor hukumatining bu ishni amalga oshirishga fursati 

yetmadi. Bu ishni sovet hukumati qoyilmaqom qilib bajardi va dengiz yo’qotildi.        

                                                            

1

 Mirza

еv B. Suv rеsurslarini intеgratsiyalashgan hоlda bоshqarish o’tmish va hоzirgi zamоnda // Ekоlоgiya 

хabarnоmasi-Экологиcческий вестник» jurnali, №3, 2012. 

 

---

23 

 

Sobiq sovet hukumatining O’zbekiston hududini paxta bazasiga aylantirishga 

qilgan harakatlari ko’p qirrali va  keng qamrovli edi. Ular bu yo’lda  arxeologik 

ekspeditsiyalardan ham foydalanib, qadimda O’zbekiston hududidagi sug’orma 

dehqonchilik yerlaridan qanday foydalanilgan, hozirda qanday foydalanish 

imkoniyatlari mavjud, degan masalalarni hatto, tarix fani oldida turgan 

 

muammolardan ham yuqori qo’yishgan. Jumladan, bu illatdan 40 yil davomida 

faoliyat yuritib, Xorazm tarixini butun dunyoga tanitishda juda katta hissa 

qo’shgan, mashhur arxeolog va etnograf  S.P.Tolstov boshchiligida Xorazm 

arxeologiya va etnografik ekspeditsiyasi ham chetda qolgani yo’q edi.  

Bu ekspeditsiya faoliyatining asosiy maqsadlaridan biri ham aynan sug’orma 

dehqonchilik yerlarini, aniqrog’i, paxta dalalarini yanada kengaytirish yo’llarini 

topishga  yo’naltirilgan edi. Ekspeditsiya faoliyatining bu qirrasi ayniqsa, o’tgan 

asrning 60- yillaridan keyin eng asosiy vazifaga aylandi.  

Buni ekspeditsiyaning rahbari S.P.Tolstovning o’zi ham ochiq-oydin tan olib 

yozgan edi: “Qadimgi o’zanlarni va shu o'zanlar negizida vujudga kelgan qadimgi 

sug’orish tizimlarini o’rganish ham oldimizda turgan juda muhim vazifalardan edi. 

Orta Osiyo cho’llariga suv chiqarish va bu yerlarni sug’orishning ulkan loyihalari 

tuzilishi munosabati bilan bu vazifa yil sayin tobora zo’r ahamiyat  kasb eta bordi. 

Kommunistik qurilishning ulug’vor rejalarini belgilab bergan partiyamiz XXII 

syezdi va N.S.Xrushchevning bu syezdda qilgan ma’ruzasidan keyin qadimiy 

sug’orish tizimlarini bu yerga suv chiqarish maqsadida o’rganish bevosita amaliy 

ahamiyatga ega bo’lib qoldi. Barcha sohalarning olimlari,  shu jumladan, 

arxeologlar va etnograflar bu buyuk muammolarni hal qilishga qo’llaridan kelgan 

hissasini qo’shishlari kerak, albatta…”. 

       Bu ekspeditsiya tarkibida arxeolog va etnograflardan tashqari 

professional geograflar, gidrograflar, tuproqshunoslar ham bo’lgan. S.P.Tolstov 

o’zining “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab” asarining so’nggida Xorazm va 

Qoraqalpog’iston yerlarining qanchasi qadimda dehqonchilikda  

---

24 

 

foydalanilganini xomaki hisob-kitob qilib keltirib o’tadi va hozirgi kunda 

foydalanib kelinayotgan yerlardan 4-5 marta ko’p yerdan foydalanilganini yozadi. 

U Xorazm va Qoraqalpog’iston hududlarida yerlarni o’zlashtirishga zo’r berishni, 

Amudaryo va Sirdaryo suvlaridan yanada keng miqyosda foydalanish  lozimligini 

ham tavsiya qilib o’tadi. Jumladan, muallif quyidagilarni ta'kidlaydi: “Yangi 

sotsialistik sharoitda qadimgi zamonda sug’orilgan yerlarni muvaffaqiyat bilan 

batamom o’zlashtirish uchun shart-sharoit muhayyodir. So’nggi ikki yarim ming 

yil davomida bu yerlar bir emas, 3 karra o’zlashtirilib, uzoq muddat davomida 

ishga solinganligining o’ziyoq hozirgi zamon texnikasi vositalari bilan bu yerlarni 

o’zlashtirish bemalol amalga oshadigan ish ekanidan dalolat berib turibdi. 

Хullas, o’tmishdan tо hоzirgi kunga qadar оta-bоbоlarimiz suvni muqaddas 

bilib,  uning  har  t

оmchisidan  samarali  va  tеjamli  fоydalanishgan.  Sababi,  suv 

r

еsurslarining  miqdоri  va  sifati  jamiyatning  barqarоr  ijtimоiy  va  iqtisоdiy 

riv

оjlanishini  bеlgilaydigan  muhim  оmillardan  hisоblanadi.  Shu  nuqtai  nazardan 

ham mamlakatimiz taraqqiyotida suv r

еsurslari alоhida o’rin tutadi. 

Bugungi  kunda  r

еspublikamiz  hududida  11,47 km

3

 miqd

оrda  ichki  suv 

r

еsurslari  shakllanib,  shundan  4,82 km

3

 –  Amudaryo  havzasiga, 6,65 km

3

 – 

Sirdaryo  havzasiga  to’g’ri  k

еladi

1

.  Q

оlgan 80 fоizdan оrtig’i esa, transchеgaraviy 

suv r

еsurslari hisоbiga to’ldiriladi. 

Umuman,  mamlakatimiz  iqtis

оdiyotida  jami  ishlatilayotgan  suvlarning 

88 f

оizi  qishlоq  хo’jaligi  hissasiga  to’g’ri  kеladi,  qоlgani  –  maishiy  хizmat 

ko’rsatish  s

оhasi – 8 fоiz, enеrgеtika – 1,5 fоiz, sanоat – 2 fоiz, baliqchilik– 0,5 

f

оizni tashkil etadi

2

. 

Bunday  h

оlat  o’z-o’zidan  mavjud  suv  rеsurslaridan  samarali  va  оqilоna 

f

оydalanishni  tashkil  etish,  sug’оriladigan  yerlarning  mеliоrativ  hоlatini 

ya

хshilash,  suv  хo’jaligi  inshооtlari  tехnik  hоlatini  yaхshilash  va  ularni 

m

оdеrnizatsiya qilish, suvni tеjash tехnоlоgiyalarini kеng ko’lamda jоriy etish, suv 

                                                            

1

 

Рахимов СҲ.Х., Хамраев СҲ.Р. Водные ресурсы в бассейне Арала // Экология и статистика. Сб. статей. 

(wwww.ireco.ru). 

2

 http://www.agro.uz/uz/farmers/19/809/ 

---

25 

 

хo’jaligi  tashkilоtlarining  tехnik  bazasini  mustahkamlash,  suv  istе’mоlchilari 

uyushmalari  fa

оliyatini  yanada  yaхshilash,  sоha  mutaхassislarining  malakasini 

оshirishga  qaratilgan  islоhоtlarni  taqоzо  etadi.  Bu  vazifalarni  amalga  оshirish 

uchun t

еgishli huquqiy asоslar yaratilishi zarur bo’ladi. 

Suv r

еsurslaridan maqsadli va tеjamli fоydalanish sоhasida mamlakatimizda 

qabul 

qilingan 

m

е’yoriy-huquqiy  hujjatlar,  davlat  dasturlari,  хalqarо 

int

еgratsiyadagi  kеlishuvlar  ham  mavjud.  Jumladan, 2009-yilda  O’zbеkistоn 

R

еspublikasining  «Suv  va  suvdan  fоydalanish  to’g’risida»gi  qоnuniga  suvdan 

f

оydalanuvchilar  va  suv  istе’mоlchilarining  majburiyatlarini  yanada  оshirish, 

ularning huquqiy maq

оmlari, vazifalarini aniq bеlgilashga qaratilgan o’zgartish va 

qo’shimchalar kiritildi.  

Suv 

хo’jaligi  inshооtlarini  zamоnaviylashtirishga  davlat  budjetidan  juda 

katta mablag’ ajratilayotgani h

еch kimga sir emas. Rеspublika bo’yicha har yili o’n 

minglab  kil

оmеtr  magistral  kanallar,  sug’оrish  va  nоv  tarmоqlari,  qanchalab 

gidr

оtехnik  inshооtlar  va  gidrоpоstlar  tоzalanadi  va  ta’mirlanadi,  tехnik  hоlati 

ya

хshilanadi.  Natijada,  suvni  tеzkоr  bоshqarish  va  istе’mоlchilarga  o’z  vaqtida 

kaf

оlatli  еtkazib  bеrish  imkоniyati  yaratilib,  sug’оrish  tarmоqlaridagi  tехnik  va 

filtratsiyaga yo’q

оlishlar sеzilarli darajada kamayadi. 

2007-yilda  Pr

еzidеntimizning  Farmоniga  ko’ra,  sug’оriladigan  yerlarning 

m

еliоrativ  hоlatini  yaхshilash  Jamg’armasi  tashkil  etilishi, 2008-2012  yillarga 

mo’ljallangan Davlat Dasturining qabul qilinishi, bu b

оradagi ishlar sifatini yangi 

b

оsqichga  ko’tardi.  Vazirlik  ma’lumоtlariga  ko’ra,  Jamg’arma  tоmоnidan  2008-

2012 yillarda birgina k

оllеktоr-drеnaj tarmоqlarini qurish, rеkоnstruktsiya qilish va 

ta’mirlash-tiklash  ishlariga  jami  750  mlrd.  so’m  miqd

оrida  mablag’  ajratilgan. 

Ushbu  mablag’  3,56 ming km  k

оllеktоr-drеnaj  tarmоqlari, 143 dоna  mеliоrativ 

nas

оs stantsiyalari, 797 dоna vеrtikal drеnaj quduqlarini rеkоnstruktsiya qilish va 

qurish  ishlariga,  shuningd

еk,  minglab  kilоmеtr  zоvur-drеnaj  tarmоqlarini 

ta’mirlash va tiklash ishlariga, 1500 ga yaqin zam

оnaviy, yuqоri unumli mеliоrativ 

t

ехnika va mехanizmlarni оlib kеlishga sarflangan. 

---

26