O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi al-xorazmiy

 Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Magistrlik dissertatsiyasi 

yuzasidan “Ijtimoiy fanlarning dolzarb muammolari” ilmiy maqolalar to’plami va 

“Bugungi kunning falsafiy-metodologik muammolari” ilmiy –  nazariy seminar 

materiallarida 3 ta ilmiy maqola e’lon qilingan. 

 Ishning tuzilishi.  Tadqiqot kirish, uch bob, yetti  bo’lim, xulosa, 

foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 

---

12 

 

I  bob. Suv resurslarini boshqarish muammolari va ularning insoniyat     

  tarixida tutgan o’rni. 

 

1.  Suv resurslarini boshqarish muammolari va ularning 

ijtimoiytaraqqiyotida tutgan o’rni. 

 

 

Suv tabiatning eng n

оyob, nоdir hamda bеbahо nе’matlaridan biridir. U butun 

tirik  mavjud

оt  –  insоn,  o’simlik  va  hayvоnоt  dunyosi,  tuprоq  uchun  hayot  va 

yashash  manbaidir.  Vah

оlanki,  suv  tabiiy  atrоf  muhit  muvоzanatini  saqlash,  uni 

mo’’tadil  h

оlati  va  mutanоsibligini  ta’minlоvchi  asоsiy  оmil  bo’lib  ham 

his

оblanadi.  SHuningdеk,  suv  хalq  хo’jaligi,  sanоat,  qishlоq  хo’jaligi  ishlab 

chiqarishida

, оziq-оvqat mahsulоtlari bilan ta’minlashda hamda ekоlоgik muhitni 

saqlashda as

оsiy vоsitalardan biridir. 

Ayni paytda, qishl

оq хo’jaligida suv rеsurslaridan ko’prоq fеrmеr хo’jaliklari 

fa

оliyatida  fоydalanilishini  tasdig’i  sifatida  yuqоridagi  statistik  ma’lumоtlar  ham 

shuni ko’rsatm

оqda va bu hоlat alоhida nazоratni amalga оshirishni taqоzо etadi. 

SHu  ma’n

оda  yurtbоshimizning  2010  yil  12  nоyabrdagi  “Mamlakatimizda 

d

еmоkratik  islоhоtlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarоlik  jamiyatini 

riv

оjlantirish kоnsеpsiyasi “dagi nutqida, “Хususan, atrоf-muhitni himоya qilishni 

taminlash  tizimida  n

оdavlat  nоtijоrat  tashkilоtlarning  rоli  va  o’rnini  bеlgilashga 

qaratilgan  “Ek

оlоgik  nazоrat  to’g’risida”gi  Qоnun  lоyihasini  ishlab  chiqish  va 

b

оshqa  qatоr  qоnun  hujjatlarini  qabul  qilish  fursati  yеtdi”,  dеb  qayd  etgan

1

.  Bu 

g’

оya fеrmеr хo’jaliklari faоliyatida suv rеsurslaridan оqilоna fоydalanishni ham 

naz

оrat etishni huquqiy asоsi hamdir.  

Yer  sharidagi  barcha  suv  za

хiralarining  97,2  fоizi  оkеanlarda  jamlangan  va 

tarkibi o’ta sho’r bo’lganligi uchun ist

е’mоl qilib bo’lmaydi. Suv zaхiralarining 2,2 

f

оizi  yеr  yuzi  va  tоg’liklarni  qоplagan  muzliklardagi  chuchuk  suvlar  hissasiga 

                                                            

1

  Karim

оv  I.  A.  “Mamlakatimizda  dеmоkratik  islоhоtlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarоlik  jamiyatini 

riv

оjlantirish kоnsеpsiyasi “O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm Karimоvning O’zbеkistоn Rеspublikasi Оliy 

Majlisi Q

оnunchilik palatasi va Sеnatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi 2010-yil 12-nоyabr. // Хalq so’zi, 2010-

yil 13-n

оyabr. 

---

13 

 

to’g’ri  k

еladi.  Mazkur  suvlar  esa  insоn  yashaydigan  jоylardan  uzоqda 

j

оylashganligi tufayli, ularni istе’mоlda ishlatish juda qiyin.  

Dunyodagi  barcha  daryo  va  ko’llar,  y

еr оsti suv manbalarining umumiy suv 

za

хirasi  butun  Yer  shari  suv  zaхirasining  atigi  0,6  fоizini  tashkil  qiladi.  Ushbu 

suvlarning  ham  bir  qisminigina  ins

оn  istе’mоl  qilishi  mumkin.  Mazkur  zaхiraga 

kiruvchi  y

еr  оsti  suvlarining  ko’p  qismi  hamda  ko’plab  ko’llarning  suvi 

min

еrallashganligi uchun, ularni ham to’g’ridan-to’g’ri istе’mоl qilib bo’lmaydi.  

Оna sayyoramizdagi chuchuk suvlar zaхirasining 98 fоizi (37,5 mln/km3) yеr 

оsti suvlari hissasiga to’g’ri kеladi, lеkin ularning qariyb tеng yarmi yеr yuzasidan 

800  m

еtrdan оrtiq chuqurlikda jоylashgan. Bunday chuqurlikdagi suvni yuqоriga 

chiqarish ko’p kuch va mablag’ talab qiladi. 

Chuchuk suv za

хirasining 1,47 fоizi (125 000 km3) yеr usti ko’llarida va faqat 

0,1  f

оizigina  daryo va  sоylarda  jamlangan.  Оdamzоd  faqat  shu  suvlarni  istе’mоl 

qiladi. Ko’rib turganimizd

еk, istе’mоlga yarоqli suvlarning zaхirasi juda оz va ular 

ins

оniyat ta’sirida yil sayin kamayib bоrmоqda.  

K

еyingi  yillarda  dunyo  ahоlisining  sоni  shiddat  bilan  ko’payib 

b

оrayotganligini  inоbatga  оlsak,  ularning  оziq-оvqat  mahsulоtlari  va  chuchuk 

suvga bo’lgan ehtiyojini q

оndirish dоlzarb ahamiyat kasb etadi.  

Yuq

оrida  ta’kidlanganidеk,  jahоnda  chuchuk  suv  zaхiralari  nihоyatda 

ch

еgaralangan.  Bunga  tеskari  prоpоrtsiоnal  ravishda  dunyo  ahоlisining  suv 

ist

е’mоli  yildan-yilga  оrtib  bоrmоqda.  Jumladan, 2000 yilda  butun  dunyoda  1 

kunda 26 540 mlrd litr suv ist

е’mоl qilingan yoki jоn bоshiga 4 280 litrga to’g’ri 

k

еlgan,  uning  72  fоizi  qishlоq  хo’jalik  ekinlarini  sug’оrish  uchun  ishlatilgan. 

Shunday bo’lsa-da, sayyoramizning ko’pgina qismida qariyb 2 mlrd. kishi chuchuk 

suv y

еtishmasligidan aziyat chеkayotir va yana 2 mlrd. ga yaqin kishi chuchuk suv 

еtishmasligiga  duch  kеlmоqda.

1

  Jah

оn  Bankining  bashоratlariga  ko’ra,  ХХI 

asrning  o’rtalariga  b

оrib dunyo ahоlisining 40 fоizi chuchuk suv еtishmasligidan 

                                                            

1

 O’

zbеkistоn Rеspublikasi Qishlоq va suv хo’jaligi vazirligi jоriy arхivi. Fеrmеrlar uchun tavsiyalar. Tоshkеnt, 

2011. B. 2.  

---

14 

 

aziyat  ch

еkishi, 20 fоiz ahоli esa qariyb chuchuk suvsiz yashashga to’g’ri kеlishi 

mumkin.  

BMT  t

оmоnidan  suv  muammоsiga  bag’ishlab  o’tkazilgan  sammitlarda 

Butunjah

оn barqarоr rivоjlanishining asоsi sifatida bеshta asоsiy muammо – Suv 

va  kanalizatsiya,  En

еrgiya, Sоg’liqni saqlash, Qishlоq хo’jaligi va Biохilmaхillik 

al

оhida o’rin tutishi ta’kidlangan. Bunda suv muammоsi bоshqa muammоlarni hal 

qilishning  as

оsi  ekanligi  tufayli  ham  birinchi  o’rinda  turadi.  Qurg’оqchil 

mintaqada  j

оylashgan  mamlakatimiz  sharоitida  ham  suv  rеsurslari  ijtimоiy-

iqtis

оdiy farоvоnlik va ekоlоgik barqarоrlikni ta’minlоvchi asоsiy оmil sanaladi. 

Yurtimizda  qadimdan 

оta-bоbоlarimiz  suvni  e’zоzlab  kеlishgan.  Chunki, 

suvni obi-hayot deydilar, suv bor joyda hayot bor. Suv tugagan joyda hayot ham 

tugaydi. Darhaqiqat, suvsiz hayotni hayotni tasavvur etib bo’lmaydi. Suv butun 

borliq, jumladan inson, o’simlik va jonivorlar dunyosi uchun zarur asosiy omildir. 

Suv butun hayotiy jarayonlarning  asosi, sayyoramizdagi bosh harakat-fotosintez 

jarayonida kislorodning yagona manbai hisoblanadi. O’simlikning 90, hayvonot 

dunyosining 75 foizi suvdan tashkil topgan, tirik mavjudot 10-20 foiz namlikni 

yo’qotsa, halok bo’ladi. Suv xalq xo’jaligining barcha sohalarida keng miqyosida 

foydalaniladi, ayniqsa, sug’oriladigan dehqonchilikda nisbatan ko’proq ishlatiladi, 

masalan 1 t bug’doy yetishtirish uchun vegetatsiya davrida 1500 t, 1 t sholiga 7 

ming t, 1 t paxtaga 4-10 ming tonnaga yaqin suv kerak bo’ladi. 

Suv resurslarini integratsiyalashgan holda boshqarish resurslarni an'anaviy 

tushunish doirasidan tashqariga chiqadi hamda talab bilan taklif  o’rtasidagi 

muvozanatga erishishga intiladi. 

Hozirgi vaqtda suv resurslarini integratsiyalashgan holda boshqarish 

konseptsiyasi o’zida sektorlar, suvdan foydalanish va taklifo’rtasidagi 

integratsiyani, atrof-muhit va inson bilan integratsiyani ifodalaydi (BMT-suv 

virtual o’quv markazi). Turli mamlakatlarning sribni muvaffaqiyatli tadbiq etish 

bo’yicha tajribasi bu jarayon bir necha o’n yilliklar davom etishi mumkinligini 

ko’rsatmoqda. Keksalar hamisha: “Suvni isrof qilma, bolam. Suvning uvoli tutsa - 

---

15 

 

yomon tutadi”,  deyishadi. Ma'lumotlarga ko’ra, hozirgi paytda dunyo bo’yicha har 

yili 3 milliondan ortiq  kishi toza suv  ichmaslik oqibatida kasallikka chalinayapti. 

Umuman, suv bilan bog’liq sabablar tufayli kasallanayotganlar soni 1,2 milliardni 

tashkil etadi. 

Ma'lumotlarga qaraganda, respublikamizda yiliga 2,9 milliard kubometr suv 

ishlatilar ekan. Shuning 92%  qishloq  xo’jaligi, qolgani esa energetika, sanoat va 

boshqa sohalarga sarf bo’lar ekan. Ushbu raqamlardan anglashiladiki, 

mamlakatimizda suvga bo’lgan ehtiyoj yuqori. Ho’sh, biz ichimlik suvidan qanday 

foydalanayapmiz? 

Arab mamlakatlarida yil –o’n ikki oy issiq havo kuzatilishi ma'lum. Shunday 

bo’lsada, ushbu mintaqada bir kishi uchun bir kecha-kunduzda 70 litr ichimlik suvi 

sarflanar ekan. Yevropa davlatlarida esa bu ko’rsatkich 180 litrni tashkil etadi. 

Toshkentda xonadonlarning jihozlanganligiga qarab, kishi boshiga sutkalik me'yor 

90-330 litr etib belgilangan. Haqiqat esa, 700 litrgacha suv ishlatiladi. Achinarlisi 

shundaki, ana shu obi-hayotning kattagina qismi ehtiyoj uchun emas, balki 

behudaga oqib ketadi. Erta tongda tishlarni tozalash, yuz-qo’lni, kiyim-kechaklarni 

yuvish jarayoni atigi besh daqiqa davom etsa, taxminan 20-21 litr suv isrof bo’ladi. 

Toshkent shahri xonadonlari bo’yicha hisoblasak, shumuddatda uylardan 11 

million 648 ming litr suv oqib chiqib ketishi mumkin ekan. 

Chunonchi, poytaxt aholisiga bir kecha-kunduzda 2,3 million kub metr 

ichimlik suvi yetkazib beriladi.  

Shuncha miqdordagi suvni iste'molga yaroqli holga keltirish uchun o’rta 

hisobda 10 tonna achchiq tosh, 2 tonna xlor, 840 ming kv. soat elektr quvvati 

sarflanadi. Bu jami 40 million so’m harajat demakdir. Buyuk musavvir, olim va 

donishmand Leonardo da Vinchi (1452-1519-yy.) sayyoramizda eng ko’p 

tarqalgan modda -  suvni hayot manbai deb atagandi. Darhaqiqat, hatto 

vujudimizning qariyb 70% suvdan iboratdir. 

Suv kabi havo ham mavjudlikning asosini tashkil etuvchi unsurdir. Havo 

deyarli    barcha tirik organizmlarning yashashi uchun muhim manba.Odamlar, 

---

16 

 

o’simliklar, hayvonlar havodan nafas olmasa yashay olmaydi, havosiz besh 

daqiqadan ortiq yashab bo’lmaydi. Yer, suv va havoni ifloslantirish qattiq  gunoh  

hisoblanadi. Bu talabga rioya  qilmaganlarga qadimda tan jazosi belgilangan. 

“Ariqlardan oqqan suv o’z-o’zini tozalab turadi va faqat oqar suvdan istemol qilish 

kerak”, deb ko’rsatilgan. Xalqimizda chuqur mazmunli “uvol” so’zi bor. Har 

qanday moddiy ne'matlardan isrofgarchilik bilan foydalanish, tabiat resurslari, yer 

osti boyliklari, suv, yer, o’simlik va hayvonot olamini nest-nobud qilish uvol va 

gunohhisoblanib kelingan. Binobarin, “uvol” tushunchasi tor ma'noda non, suv, 

tuzni tejab-tergab foydalanishni ifoda etsa, keng ma'noda tabiat boyliklaridan, noz-

ne'matlaridan oqilona foydalanishni aks ettiradi. Olimlarning xisoblab 

chiqishlaricha, bir gektardagi  terakzor 340 kilogramm changni o’ziga yutar ekan. 

Ko’pchiligimiz bu daraxtlarning sog’ligimiz uchun koni  foyda ekanini bilamiz-u, 

ammo ularni ekib, to daraxtga aylantirguncha mehr bilan   parvarishlashning 

uddasidan chiqmaymiz. Ekologiya yomon, atrof-muhit iflos, shuning uchun 

kasallik ko’p, deya noliymiz. 

Tabiatni seving, e'zozlang, unga ta'zim qiling, bizning hayotimiz, borligimiz u 

bilan bog’liqdir.  Darhaqiqat, tabiat alohida bir xalq va millatniki emas. Tabiat 

muqaddas bir dargoh, inson ko’z ochib ko’rgan dunyo, bamisoli ona quchog’i, 

inson uchun beshikdir. Shunday ekan, uni ko’z qorachig’idek asrab-avaylash, 

atrof-muhitning ifloslanishiga yo’l qo’ymaslik, umumdavlat, umuminsoniyat 

ishidir. 

Prezidentimiz “Tabiatga yaqinlik, jonajon o’lkaning benihoya go’zalligidan 

bahramand bo’lish ma'naviyatga oziq beradi, kuchaytiradi.  Ma'naviyat o’z 

xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib 

yetishiga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi”, deb ta'kidlab o’tgan edilar.

1

 

Shu Vatan barchamizniki ekan, uning oltin tuprog’i ham bir qultum suvi ham 

hammamizning rizqu- ro’zimiz, tinch-totuvligimiz asosi bo’lmog’i kerak. Tabiatni 

sevish, avaylash, uni ardoqlash har bir fuqaroning iymon ishiga aylanishi lozimdir. 

                                                            

1

 Karim

оv I.A. Yuksak ma’naviyat – yеngilmas kuch. Tоshkеnt, “Ma’naviyat”. 2008. 

---

17 

 

Fan va texnika taraqqiyoti tufayli yaratilgan barcha transport vositalarini, 

kompyuter texnikasini, robotlar, kosmik kemalarni bir tomonga, o’simliklarni 

ikkinchi tomonga qo’yib, ularning ahamiyatini baholasa, barcha texnika 

mo’jizalari o’simliklar bajargan ishni bajara olmaydi, ya'ni ular barcha tirik 

organizmlarga kislorod, oziq-ovqat mahsulotlari, dorivor moddalar, qurilish va 

boshqa materiallar yetkazib, yerda hayotni ta'minlab turibdi. 

Ma'lumki, suv o’zining erituvchanlik hususiyati bilan yerda hayotni ta'minlab 

turibdi. Sayyoramizning to’rtdan uch qismini suv tashkil etsa ham, uning o’rtacha 

1 foizi ichishga yaroqlidir. Bunga daryo, ko’l, yer osti suvlari kiradi. Hozirgi 

vaqtda sayyoramizda ichimlik suvi inqiroziy darajada kamayib bormoqda. Uning 

kamayishiga asosiy sabab oldin ichishga yaroqli bo’lgan suv havzalarini 

ifloslantirish, toza suvdan kimyoviy zavodlarda ko’p foydalanish orqali sodir 

bo’layapti. Chunki, ba'zi kimyoviy zavodlar 1 tonna mahsulot ishlab chiqarish 

uchun 100 tonna toza suv ishlatadi. Kimyoviy zavodlardan chiqqan suvni tozalab, 

qayta foydalanib ham bo’lmaydi, ya'ni uning tarkibidagi moddalarni ajratish qiyin. 

Hozirgi davrda sayyoramizda ichimlik suvi yetishmasligidan 2 mlrd.ga yaqin 

kishi    qiynalayapti. BMT hisob-kitoblariga ko’ra, 2015-yilda sayyoramizdagi 

aholining yarmiga yaqini ichimlik suvi yetishmasligidan qiynalib qoladi, 2025-

yilda esa, sayyoramiz aholisining uchdan ikki qismiga ichimlik suvi yetmay qoladi. 

Odam soni hozirgi darajada ko’payib borsa, bu 7,5 mlrd. kishini tashkil etadi. 

Hozirgi vaqtda dunyo bo’yicha 1 trillion dollar miqdorda ichimlik suvi 

idishlarga solib sotilmoqda. Yana 10 yildan so’ng ichimlik suvi sotilishi 15 trillion 

dollarga ko’payadi. Bu neft mahsulotlarini sotishdan olinadigan daromadning 40% 

ini tashkil etadi. Shuni ta'kidlash kerakki, suvni neftga o’xshash qayta ishlash 

zarurati bolmaydi. Kelgusida ichimlik suvi zaxirasiga ega bo’lgan mamlakatlar 

suvni sotib, katta daromad ko’radilar, ammo ichimlik suvi kam bo’lgan 

mamlakatlar katta iqtisodiy zarar ko’radilar. 

Hozirgi vaqtda inson hayoti uchun o’ta havfli bo’lgan yuqumli kasalliklar 

borgan sari ko’payib bormoqda: OITS, parranda gripi va yaqinda Hind okeanidagi 

---

18 

 

daxshatli sunamidan so’ng, 4 turdagi yangi (oldin uchramagan) yuqumli kasallik 

paydo bo’ldi. U bezgakka o’xshash bo’lib, shungata deb ataladi. Ushbu kasallik 

Indoneziya, Hindixitoy mamlakatlarida 7,4 mln. kishining halok bo’lishiga olib 

keldi. Bu kasalliklar paydo bo’lishining asosiy sababi biosferaga zaharli kimyoviy 

moddalarning ko’payib ketganligi, radiatsion fonning oshganligi hamda boshqa 

tashqi ekstremal omillarning kuchayganligidir. Hozirgi vaqtda oldin uchramagan 

70 ming xil kimyoviy moddalar biosferaga tarqalgan. Ular va boshqa ekstremal 

omillar tirik organizmlarni mutatsiyaga uchratib, ayniqsa, oldin beozor bo’lib 

yashab kelgan mikroorganizmlarni kasallik tarqatuvchi mikroblarga aylantiradi. 

Yuqorida keltirilganlarga binoan unchalik uzoq bo’lmagan kelajakda sayyoramizda 

global darajadagi ekologik krizislar sodir bo’lishi mumkin. Oqibatda iqtisodda 

umumiy krizis bo’lib, aholi soni keskin qisqaradi. Bu hodisani amerikalik olim 

Forrester va boshqalar o’zlarining “O’sish chegarasi” (1972-yil) nomli asarlarida 

ilmiy asosladilar. Ular aholi soni o’sishini tabiiy boyliklar iste'mol qilinishining 

kuchayayotganligi bilan solishtirib (yiliga Yerdan 100 mlrd. tonna tabiiy boyliklar 

- metall, neft, gaz, ko’mir va hakazolar olinayapti), aholining o’sishi inqirozga olib 

kelishini, bu esa aholi keskin kamayishiga olib keladi, deb bashorat qiladilar. 

Bunday holat XXI asrning ikkinchi yarmida sodir bo’lishi mumkin, deb yozishadi. 

Ularning hisob-kitobiga ko’ra,sanoat va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish 

XXI asrning boshlarida o’sadi. Shundan keyin u keskin kamayib, XX asrning 

boshlaridagi darajaga tushadi. XXI asrning boshida mineral  resurslarning zahirasi 

keskin kamayib, mazkur asrning o’rtalarida deyarli tugab qoladi. XXI asrning 

birinchi yarmida tashqi muhit juda ifloslanadi. Ammo ushbu asrning o’rtalariga 

borib, sanoat ishlab chiqarishi keskin qisqarishi tufayli tashqi muhitning 

ifloslanishi kamayadi. Amerikaning sobiq davlat kitiblaridan biri shunday degan: 

“Mamlakatda sanoat taraqqiyoti qancha tez bo’lsa, inqiroz ham shuncha tez 

yaqinlashadi”.

1

 

                                                            

1

 

Медоуз Д.Х., Медоуз Д.Л., Рандерс Й. За пределами роста. - М., 1994. - С. 13. 

 

---

19 

 

Sayyoramiz aholisining soni XXI asrning o’rtalariga qadar ko’payib, keyin u 

kamayib boradi. Ushbu asrning oxirlarida deyarli ikki barobar qisqaradi. Buning 

asosiy sababi, tabiiy resurslar kamayib borishi orqali oziq-ovqat mahsulotlarini 

ishlab chiqarishning qisqarishi hamda meditsina xizmatini yomonlashuvi orqali 

sodir bo’ladi. 

“O’sish chegaralari” nomli asarda yuqorida keltirilganlardan tashqari 

qo’shimcha fikrlar ham bildiriladi. Ammo bu fikr oldingi fikrni mazmunini 

o’zgartirmaydi, ya'ni agar zahira mineral boyliklar ikki barobar ko’p deb faraz 

qilsak ham, XXI asrning o’rtalarida sayyoramiz aholisi keskin qisqaradi. Chunki, 

bu davrda atrof-muhitni ifloslanishi shunday darajaga yetadi-ki, oqibatda aholining 

bir qismi qirilib ketadi. 

Shunday qilib, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan ekologik falokatlarning oldini 

olish uchun aholini sonini o’sishini ongli ravishda to’xtatish, tabiiy resurslardan 

foydalanishni keskin kamaytirish (tejash), sanoat ishlab chiqarishi o’sishini 

to’xtatish, tashqi muhit ifloslanishining oldini olish bo’yicha keskin choralarni 

ko’rishi, oziq-ovqat mahsulotlarini ko’paytirish tadbirlarini ko’rish va hakozolar. 

Hisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki, XXI asrda iqtisodiy sharoit me'yorida bo’lishi 

uchun yuqorida keltirilgan tadbirlar zudlik bilan amalga oshirilishi kerak, aks 

holda kech bo’lib, muammolar chuqurlashadi. Yuqorida keltirgan falokatlar tez 

sodir bo’lishi mumkin.