O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi al-xorazmiy

 

 

 

 

 

 

 

 

---

20 

 

2. O’zbekistonda suv xo’jaligi majmuasining shakllanishi va uning  

r

еspublika ijtimоiy-iqtisоdiy taraqqiyotidagi rоli 

 

 Markaziy  Osiyoda sug’oriladigan dehqonchilik, xususan  paxtachilikni 

taraqqiy qildirish maqsadida ko’plab ishlar amalga oshirildi, katta yer maydonlari 

o’zlashtirildi. Suvsiz qarqoq yerlarda bog’-u bo’stonlar barpo etildi. Ammo 

arxelogik manbalar guvohlik berishicha, ko’hna va azim diyorimizda yangi 

o’zlashtilgan qo’riq yerlarning ko’p qismi avvallari ham dehqonchilik uchun 

foydalanilganligi ayon bo’ldi. 

Arxeolog S.P.Tolstovning ma’lumotlariga ko’ra, miloddan avvalgi VIII-VII 

asrlarda O’rta Osiyoda sug’orma dehqonchilik vujudga kelgan. Amudaryo va 

Sirdaryoning quyi etaklarida qadimda sug’orishda ishlatilgan yerlarning jami 

maydoni 4,5-5,0 mln. gektarga yetgan. Shundan miloddan avvalgi I asrga qadar bu 

maydonlarning katta qismi sug’orishda foydalanilgan. 

Tarixiy urushlar va iqtisodiy tushkunliklar kabi nomutanosibliklar 

o’zlashtirilgan yerlarni ko’plab qismlarini izdan chiqarib yuborgan.    

Arxeolog S.P.Tolstovning ma’lumotlariga ko’ra, sug’orish tarmoqlari mavjud 

bo’lgan joylarda hammasi bo’lib 10-15 % yerlar sug’orilgan. Sug’orish asosan 

Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Sherobod, Chirchiq, Tajan, 

Murg’ob kabi yirik daryolar suvlari asosida olib borilgan. 

Arxeolog olimlarimiz Y.G’.G’ulomov va A.R.Muhammadjonovlarning 

fikricha, Janubiy O’zbekistonda (Zangkanali va boshqalar), Janubiy Tojikistonda 

(Qabadiyon vohasi, Vaxsh va Hisor vodiylari), Toshkent va Samarqand vohalari 

ayniqsaAmudaryo, Sirdaryo va Zarafshonning quyi oqimlaridagi qadimgi 

sug’orish tarmoqlarining qoldiq izlari shundan xabar beradiki, qadimgi sug’orish 

Kushon davlati davrida, ya’ni I-IV asrlarda eng yahshi taraqqiy etgan. Jumladan 

ko’plab chig’irlardan ham foydalanilgan.Bugungi kunda ham mavjud bo’lgan 

kanallar, masalan, Toshkent vohasidagi Bo’zsuv, Salar, Samarqand vohasidagi 

---

21 

 

Eskiangor va Tuyatortar, Buxoro vohasidagi Shohrud va Romitonrud, Xorazmdagi 

Qirqqiz va Chermenyop kanallar insoniyat tarixida muhim o’rin egallagan

1

. 

Suv resurslarini integratsiyalashgan holda boshqarishning ayrim elementlari 

uzoq tarixiy o’tmishda amaliyotda qo’llanilgan va konseptsiya sifatida o’z 

rivojlanishida bir necha bosqichlarni bosib o’tgan. Umuman olganda, Orol dengizi 

havzasida mavjud bo’lgan sug’orish tizimi qadimgi zamonlarda suv resurslarini 

boshqarishdagi mavjud yondoshuvlar bilan taqqoslanganda ekologik, siyosiy, 

ijtimoiy va institutsional nuqtai nazarlardan o’zining barqarorligini isbot qildi.  

Suv resurslarini integratsiyalashgan holda boshqarish rivojlanishida to’rtta 

asosiy, uzluksiz, izchil va ayni vaqtda kesishadigan bosqichlarni ajratib ko’rsat1ish 

mumkin. Bular: 

1) sektorlar bo’yicha yondoshish - 1820-1950 yillar;  

2) kooperativ yondoshish - 1960-1970 yillar;  

3) boshqarishga yo’naltirilgan yondoshish - 1980 yillar;   

4) maqsadga erishishga yo’naltirilgan yondoshish -  1990 yillardan boshlab 

hozirgi  vaqtgacha. 

Yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqib qishloq xo’jaligi asosan daryolar 

bo’yiga yuritiladigan dehqonchilikning ariq va sug’oriladigan turlariga asoslangan 

1800-yillar boshidagi O’rta Osiyoga nigoh tashlaymiz. 

Tog’ oldi va tog’larning quyi bag’irlarida dehqonchilik va chorvachilik keng 

yoyilgan. XIX asrning 60-yillarida sanoat shiddat bilan rivojlangan davrda quyi 

Amudaryo, Zarafshon va Farg’ona  vodiysi hududida sug’oriladigan yerlarni 

o’zlashtirish bo’yicha keng ko’lamli ishlar boshlandi. Ushbu mintaqalarda o’sha 

paytlardagi materiallar va asboblardan foydalangan holda sug’orishning an'anaviy 

usullari yetarlicha muvaffaqiyatli natijalar berdi. 

Daryolar yoki magistral kanallardagi suv satxi yer maydoni yuzasiga nisbatan 

ancha past bolgan hududlarda suv olish uchun sug’orish tizimlarining bosh 

                                                            

1

 Akromov Z., Rafiqov A. Buloq suvi qurimaguncha… (“Orol madad so’raydi”-to’plam). T., Mehnat, 1987., B-20-21. 

 

---

22 

 

inshootlariga suv olish uchun chig’irlar yoki suv g’ildiraklari o’rnatildi (matli, 

1970). Bu yerlarni keng  kolamda o’zlashtirish boshlangunga qadar SRIB