O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

                              
2.10. Donning kimyoviy tarkibi 
 
Har  qanday    mahsulotlarni,    shu    jumladan  don  va  don  mahsu-
lotlarini kimyoviy tarkibi orqali baholanadi. Kimyoviy tarkibiga qarab 
xomashyoni  qanday  maqsadda  ishlatilishi  aniqlanadi.  Barcha 
mahsulotlar kabi don va don mahsulotlarini tarkibi urug‘ ekish davridan 

---

73 
tortib,  saqlash  va  qayta  ishlash  davrigacha  doimiy  nazoratda  bo‘ladi. 
Urug‘lik don mahsulotlarining tarkibi noorganik va organik moddalar-
dan  iborat  bo‘lib,  noorganik  moddalar  suv  va  mineral  moddalardan 
tashkil topgan bo‘lsa, organik moddalar esa azotli moddalar, uglevodlar, 
vitaminlar, fermentlar va boshqa birikmalardan tashkil topgan bo‘ladi. 
Masalan: mineral moddalardan fosfor (P), magniy (Mg), kaliy (K), 
kalsiy  (Sa),  natriy  (Na),  temir  (Fe),  kremniy  (Sr),  oltingugurt  (So), 
aluminiy (Al), xlor (Cl) sezilarli darajada bo‘ladi. Marganets (Mn), rux 
(Zn),  nikel  (Ni),  kobalt  (Co)  va  boshqa  elementlar  ozroq  miqdorda 
uchraydi.  
Yuqoridagi  kimyoviy  moddalar  faqat  tuzlar  shaklida  fosfor 
kislotasi (K
2
NRO
4
, KN
2
RO
4
, SaNRO
4
 va x.k.) oltingugurt, xlor kislotasi 
yoki har xil organik moddalar tarkibida bo‘ladi. 
Mineral moddalarning tarkibi miqdoriga qarab uchga bo‘linadi: 
1.
 
Makro. 
2.
 
Mikro. 
3.
 
Ultromikro moddalarga bo‘linadi. 
Makro elementlarga Ca, Po, Ca, Mg, Sl, Fe, Cl, S, CR% miqdorda 
ko‘proq bo‘ladi (10-1, 10-2). 
Mikro elementlarga bariy, bor, brom, yod, kobalt, litiy, marganets, 
mis,  mishyak,  svinets,  sink,  ftor  va  boshqalar  miqdori  gramm  va 
milligrammlarda ifodalanadi. (10-3, 10-5). 
Ultromikro elementlarga kadmiy, simob, seziy, selen, radiy, kumush 
va oltin miqdori millionning bir qismidan % hisobida ifodalanadi. Inson 
organizmi  bir  kunda  20  –  30  gramm  mineral  moddalarni  talab  qiladi. 
Masalan: fosfor – 1000 – 1500; kalsiy – 800 – 1000; kaliy – 2500 – 5000;           
natriy – 4000 – 6000; magniy – 300 – 500; kremniy – 10 – 20; temir – 12 
– 15; mis  – 1,5 – 2,0; yod – 0,1 – 0,2. Mg hisobida. 
Don va undan olinadigan mahsulotlar  eng qimmatbaho oziq-ovqat 
mahsulotlari  hisoblanib,  inson  organizmi  uchun  kerakali  bo‘lgan 
mineral moddalarni  o‘z ichiga oladi. Don tarkibidagi mineral moddalar 
yuqori  haroratda  kuydirish  yo‘li  bilan    aniqlanadi.  Kuydirish  davlat 
standart talablariga muvofiq 600 – 1000
0
C
  
  haroratda olib boriladi.