O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

Asosiy don ekinlari don uyumining mikroflora tarkibi 
Saprofit mikroorganizmlar 
Fitapatogen 
mikroorganizm-
lar 
Inson va hayvonlar 
uchun patogen 
mikroorganizmlar 
Tipik epifitlar 
Boshqa saprofitlar 
Bakteriyalar: 
Psherbicola, 
Psfluorescens 
Achitqilar:  Torula 
turiga  mansub  oq 
va  pushti  ustki  bij-
g‘ituvchi  achitqilar 
(saxaromitsetlar)M
og‘or  zamburug‘-
lari:  (Dala zam-bu-
rug‘lari): 
Alternariya, 
Cladosporium, 
Dematium, 
Trichothecium  va 
boshqalar. 
Bakteriyalar:bac, 
mesentericus  (kartoshka 
qalamchasi) Bac subtilis 
(pichan 
qalamchasi) 
Bac.  mycoides  (chiri-
tuvchi  qalamcha)  kislo-
tali bijg‘ish bakteriyalari 
kokklar,  mikrokokklar 
va  sarsinalar.  Mog‘or 
zamburug‘lari: 
mog‘orlar: 
Mucor 
mucedo, 
mucor 
racemosus, 
Phisopus 
nigricans va b. 
Aspergillar:A.niger,              
A. glancus, A. fimigatus, 
A.glavatusA.flavus, 
Penicillium  glaucum  va 
b. boshqa zamburug‘lar: 
Monilia, Oidium va b. 
Aktinomitsetlar  va 
unga Yaqin organizmlar. 
Donda puchlikni 
chaqiradigan 
bakteriozlar: 
Bact. 
Translucens 
Bact. otrofaciens 
Mikozlar:  turli 
g‘alla  qorakuya-
lari, sporalar; har 
xil 
fuzarium 
turlari; 
Nigrospora, 
Diplodiyazeal va 
b. 
Hayvonlar  va  insonda 
kasallik 
chaqiruvchi 
bakteriyalar:  (zonozlar) 
brutselloz, 
tuberkuloz, 
tularemiya, 
kuydirgi, 
manqa  va  boshqalarni 
qo‘zg‘atuvchilar. 
Insonda  kasallik  qo‘z-
g‘atuvchi  bakteriyalar: 
qoqshol, qorasonni qo‘z-
g‘atuvchilar, 
yiringla-
tuvchi kokklar va b. 
 
O‘simlikning  yashil  qismida  va  urug‘ida  spora  hosil  qiluvchi 
rizofera  bakteriyalarini  (Vas.mesentericu)  Bac  sublilis  Bac  mycoides 
(va  boshqa)  uchratish  mumkin.  Bu  mikroorganizmlar  yangi  yig‘ib 
olingan  donda  va  saqlanayotgan  donlarda  ham  uchraydi.  Bu 
mikroorganizmlar  tuproq  changida  qolgan  va  qizib  qolgan  donlarda 
rivojlanadi hamda ko‘payadi. Bu spora mikroorganizmlar un tarkibida 
bo‘lsa  xamirda  tez  ko‘payadi,  non  yopishda  o‘z  xususiyatini 
yo‘qotmaydi  va undan chiqadigan non sifatini pasaytiradi.  
Achitqilar. Mog‘or zamburug‘lari. Fitopatogen mikroorganizmlar. 
Achitqilar.  Donning  yuza  qismida  bakteriyalar  bilan  bir  qatorda 
achitqi  zamburug‘lari  ham  uchrab  turadi.  Donning  mustahkam 
qatlamlarida  bu  zamburug‘lar  rivojlanib  pastasimon  konsistensiyali 
koloniyalar hosil qiladi. Achitqilar zamburug‘lar olamining bir hujayrali 
vakili bo‘lib, donning saqlanuvchanligi va sifatiga ta’sir etmaydi. Lekin 
ba’zi hollarda don massasida harorat ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi va ular 

---

85 
mutaxassislarning fikricha, o‘ziga xos ombor hidini tarqatuvchi manba 
hisoblanadi. 
Mog‘or zamburug‘lari. Yangi yig‘ib olingan don massasi tarkibida 
hamisha  u  yoki  bu  darajada  mog‘or  zamburug‘lari  mavjud  bo‘ladi. 
Ularning soni ko‘pincha 1g don tarkibida bir necha o‘ndan yuzgacha, 
goho  minggacha  bo‘ladi,  shuningdek  ular  don  massasidagi  mavjud 
mikroorganizmlarning 1-2 foizini tashkil etadi. 
Qulay sharoit tug‘ilishi bilan donning namligi yuqori bo‘lganda, 
don massasining harorati orta boshlaydi va mog‘or zamburug‘lari jadal 
ko‘paya  boshlaydi.  Natijada  donda  oddiy  ko‘zga  ko‘rinadigan 
zamburug‘ kaloniyalari hosil bo‘ladi.  Bunday holat donni noqulay ob-
havo sharoitida yig‘ib olganda, donlarni vaqtinchalik saqlashda, ularni 
suv yoki temiryo‘l transportida tashishda va boshqalarda kuzatiladi. 
Mog‘or  zamburug‘larining  intensiv  rivojlanishi  don  massasida 
quruq  moddalarning  ko‘p  miqdorda  yo‘qolishiga,  don  sifatining 
pasayishiga yoki butunlay buzilishiga olib keladi. Mog‘or zamburug‘-
lari  bilan  zararlangan  donda  yoqimsiz  hid  paydo  bo‘ladi,  shuningdek 
uning ta’mi va rangi ham o‘zgaradi. 
Don  massasida  uchraydigan  mog‘or  zamburug‘larining  turi              
xilma-xil bo‘lib, hozirgacha ularning 60 dan ortig‘i aniqlangan. 
Bularning  ichida  don  sifatini  buzuvchi  eng  asosiylari  Aspergillu 
va  Penicillium  turiga  mansub  zamburug‘lar  hisoblanadi.  Bulardan 
tashqari  Cladosporium.  Denatium,  Trichothecium  va  boshqa  turlarga 
mansub mikroorganizmlar don tarkibida ko‘p uchraydi. 
Fitopatogen  mikroorganizmlar.  Bu  guruhga  mansub  mikroor-
ganizmlar  o‘simlikda  o‘ziga  xos  kasalliklar  keltirib  chiqargani  uchun 
fitopatogen  deb  nom  olgan.  Bularni  ichida  tanish  bakteriyalarga 
yuqumli kasallik tarqatuvchi viruslar va zamburug‘lar kiradi. 
Mazkur  mikroorganizmlar  bilan  zararlangan  o‘simliklar  halok 
bo‘lishi yoki kam miqdorda, shuningdek sifati past bo‘lgan hosil beradi. 
Misol tariqasida ba’zilarini keltirib o‘tamiz: Bact.translucens bug‘doy, 
javdar arpa va makkajo‘xorida kuyish kasalini sholi va makkajo‘xorida 
so‘lish,  makkajo‘xori,  sholi  va  arpada  dog‘lanish  kabi  kasalliklarni 
keltirib  chiqaradi.  Bact.  trafaciens  va  boshqa  mikroorganizmlar  esa 
donlarning puch  bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. 
Shuningdek, fitopatogen mikroorganizmlar o‘simliklarda chirish, 
so‘lish  va  boshqa  ko‘pgina  kasalliklar  keltirib  chiqaradi.  Don 

---

86 
tarkibidagi bu mikroorganizmlar ulardan chiqadigan mahsulot sifatiga 
ham ta’sir qiladi. 
Inson  va  hayvonlar  uchun  zararli  bo‘lgan  patogen  mikroor-
ganizmlar,  donga  tasodifiy  joylashib  qolishi  mumkin.Ular  donning 
sifati  va  saqlanuvchanligiga  deyarli  ta’sir  etmaydi.  Lekin  organizm 
uchun  xavfliligini  hisobga  olgan  holda  donni  saqlashda  bunga  katta 
e’tibor  berish  lozim.  Tuproqdan,  kasal  hayvonlardan  va  boshqa 
infeksiya tashuvchilardan o‘tib qoladi. 
Don  massasida  uchrab  turadigan  mikroorganizmlarga    sibir 
yarasini keltirib chiqaruvchilar, sapa, brutselloz, tuberkuloz va boshqa 
kasallik mikroorganizmlari kiradi. 
Patogen  mikroorganizmlarni  don  massasida  aniqlash  qiyin. 
Shuning  uchun  bu  mikroorganizmlar  tarqalgan  joylarda  karantin 
tadbirlari o‘tkaziladi. Shuningdek bu yerlardan olingan donlarni qayta 
ishlashda  maxsus karantin instruksiyalardan foydalaniladi. 
Don  uyumini  namligi.  Namlik  mikroorganizmlar  hayoti  hisob-
lanadi.  Bu  esa  mikroorganizmlar  hujayralari  kimyoviy  tarkibi  bilan 
uzviy  bog‘liqdir.  Mikroorganizm  hujayralarida  namlik  miqdori  (80–
90%) bo‘ladi. Oziqlanish mexanizmi faqat namlik yetarli bo‘lgandagina 
hujayra  va  muhit  o‘rtasidagi  o‘zaro  almashinuvni  yuzaga  keltiradi. 
Muhit namligi yuqori bo‘lsa, mikroorganizm tez va yaxshi rivojlanadi, 
ko‘payadi  hamda  hujayra  va  muhit  o‘rtasida  o‘zaro  moddalar 
almashinuvi jadal kechadi. Shuning uchun yuqori namlikka ega bo‘lgan 
mahsulotlar tez buziladi. Bu holat mikroorganizmlarning so‘ruvchanlik 
xususiyati  bilan  tushuntiriladi.  Mikroorganizmlar  namlikni  turli 
darajada talab etishiga qaramay, donda minimal namlik belgilangan. Bu 
chegara  donning  muvozanat  namligi  darajasida  yoki  undan  0,5–1,1% 
yuqori bo‘lishi mumkin. Unutmaslik lozimki, mikroorganizmlar donda 
faqat erkin suv hosil bo‘lganda rivojlanadi. Don  va o‘simlik  urug‘lari 
orasida  saprofit  ko‘rinishdagi  bo‘lgan  mikroblar:  kserofit,  mezofit  va 
gidrofitlarni namlikka talabi yuqori. Havoning nisbiy namligi 90–100% 
bo‘lganda  Gidrofit    mikroorganizmlar  rivojlanishi  uchun  eng  maqbul 
muhit hisoblanadi. Kserofit havoning  nisbiy namliig 70–95% bo‘lganda 
yaxshi  rivojlanadi.  Mezofit  oraliq  mikroorganizmlar  hisoblanib  80  – 
90% nisbiy namlikda juda tez rivojlanadi. Shunday qilib, don uyumidagi 
namlikning  ortish  darajasi  tufayli  zambrug‘lar  rivojlanishiga    sharoit 
yaratiladi.  Amaliy  tajribalar  shuni  ko‘rsatdiki,  don  uyumidagi 

---

87 
zamburug‘larni  rivojlanishiga  namlik  16%  da,  bakteriyalarning  rivoj-
lanishi esa 18% da   sekinlashishi  kuzatildi. 
Don  uyumining  harorati.  Har  bir  mikroorganizmlar  turi  ma’lum 
harorat ostida yoki chegarasida ko‘payib rivojlanadi va butunlay nobud 
bo‘lishiga  ham  olib  keladi.  Mikroorganizmlar  sovuqqa  chidamli 
(psixrofil),  issiqni  yaxshi  ko‘ruvchi  (termofil)  va  o‘rtacha  haroratda 
rivojlanadigan  (mezofil)  hamda  yashaydigan    guruhlarga    ajratiladi.  
Don  uyumi  mikroflorasi  asosan  mezofil  mikroorganizmlardan  iborat 
bo‘ladi,  mezofillar 20–40
0
C da yaxshi rivojlanadi. Bu asosan, mog‘or 
zamburug‘lariga tegishli bo‘lib, ular don uyumi 10–20
0
C harorat ostida 
ham yaxshi rivojlanishini ko‘rish mumkin. Psixrofil mikroorganizmlar 
don uyumida katta miqdorda bo‘lmaydi, termofil mikroorganizmlar esa 
saqlanayotgan donlarda  va don uyumida o‘z-o‘zidan qizishning oxirgi 
bosqichlaridagina biroz to‘planadi.                                                                                                      
 
22-jadval